کتاب شناسی حسبه

کتاب شناسی حسبه

باقری بیدهندى
مجله حکومت اسلامی، شماره۱۳

واژه (حسبه) در اصطلاح اداری ـ اسلامی و در زبان حقوق دانان مسلمان به اداره ای گفته می شود که در ادوار خلافت اسلامی در جامعه و حکومت اسلامی دائر بوده و قرن ها نیز ادامه داشته و برای انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر در مراتب مختلف و به مفهوم وسیع آن ها به وجود آمده است. از برخی گزارش های تاریخی موجود استفاده می شود که منصب حسبه به عصر خود رسول اکرم(ص) و خلفای پس از آن حضرت ارتباط پیدا می کند که آنان بدون واسطه, به ایفای این وظیفه پرداخته اند.۱
بعدها حسبه به صورت سازمانی پیچیده و سامان یافته و نهادی حکومتی درآمد و دولت فردی را به نام (محتسب) بر آن گمارد.۲ وظیفه اصلی محتسب نظارت دقیق و مستمر بر اجرای مقررات مذهبی و منع از کارهای ناروا و نظارت بر احوال و اعمال مردم و روابط عمومی افراد جامعه و رفاه حال و زندگی ایشان و اجرای صحیح امور حسبه بود.
وظایف این اداره در زمان ما در بیشتر کشورها بین وزارت خانه های مختلف تقسیم شده و بخشی از آن نیز به قوه قضائیه تفویض شده است.
دانشوران در خصوص حسبه آثاری ارزنده خلق نموده اند و چگونگی اداره حسبه و فرق میان حسبه و قضا و مظالم را شرح کرده و اختیارات محتسب و وظایف او را توضیح داده اند که این مقاله, عهده دار معرفی آنان است.
کتاب شناسی حاضر در سه بخش: کتاب های مستقل, کتاب های مشتمل و مقاله ها, به شماری از کتاب ها و مقاله هایی که در باب حسبت و امر به معروف و نهی از منکر نگاشته شده اشاره دارد.

کتاب های مستقل

۱ـ آداب الحسبه, ابی عبداللّه محمد بن أبی محمد سقطی مالقی, (قرن ششم هـ).
۲ـ آئین شهرداری در قرن هفتم هجری, محمد بن احمد قُرَشی (ابن اخوه) ترجمه جعفر شعار, تهران, شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
این اثر, ترجمه کتاب (معالم القربه فی احکام الحسبه) است و مشتمل بر هفتاد باب و هر باب در شرح و توصیف حسبتی نوشته شده است.
۳ـ الاحتساب علی مرتکبی الرشوه, احمد الطویل.
۴ـ الاحتساب علی مرتکبی الرشوه, احمد احمد عبداللّه.
۵ـ الاحتساب فی مجال المواصفات والمقاییس, احمد عبداللّه عیسی.
۶ـ الاحتساب فی دعوه الامام حسن البنا, بدر عبدالرزاق عبدالله الماص, کویت, مکتبه المنار الاسلامیه, ۱۹۸۷م, ۱۵۳ص.
۷ـ الاحتساب وواقعه المعاصر, عبدالرحمن بن ابراهیم عبدالعزیز وهبی.
۸ ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, حسین نوری همدانی, تهران, سازمان تبلیغات اسلامی, ۱۳۶۹ش.
۹ ـ الامر بالمعروف والنهی عن المنکر, لجنه تألیف: مؤسسه البلاغ, تهران ۱۴۰۵هـ.
۱۰ـ احکام الحسبه و ما یختص بالامام والمأموم وغیره من الأمور, عبداللّه بن محمد ابن أبی النجم (م۶۵۶هـ), خطی است.
۱۱ـ الاحکام السلطانیه والولایات الدینیه, ابی الحسن علی بن محمد بن حبیب ماوردی (۳۶۴ـ۴۵۰هـ). مطبعه مصطفی البابی حلبی, قاهره(۱۳۹۳هـ, ۱۹۷۳م).
در فصل بیستم آن از دیدگاه حقوقی و فقهی به حسبه پرداخته است.
۱۲ـ اصل الحسبه بافریقیه: تحلیل کتاب (أحکام السوق) از یحیی بن عمر, حسن حسنی.
۱۳ـ امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی, دفتر بیست و یکم, تبیان, ۱۳۷۷, ۲۸۰ص, وزیری.
۱۴ـ امر به معروف و نهی از منکر,محسن قرائتی, مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن, ۱۳۷۷ش, ۳۲۷ص.
۱۵ـ امر به معروف و نهی از منکر, حسین نوری, ترجمه محمدمحمدی اشتهاردی, قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی, اسفند۱۳۷۱, چاپ سوم, ۳۱۷ص, رقعی.
۱۶ـ امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه برتر در سیره معصومین علیهم السلام, سیدمحمود مدنی بجستانی, ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر, نشر معروف, قم ۱۳۷۶, ۱۴۴ص, رقعی.
۱۷ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فی فقه اهل البیت علیهم السلام, شیخ نوری حاتم, ناشر مؤلف.
۱۸ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, سید علی علوی, زیر نظر عادل علوی, قم, انتشارات گلستانه, چاپ اول, ۱۴۱۱هـ.
۱۹ـ امر به معروف و نهی از منکر در اسلام, علی تهرانی, مشهد, چاپخانه فیروزیان, ۲۰۴ص.
۲۰ـ امر به معروف و نهی از منکر, علی مشکینی, انتشارات یاسر, ۱۳۵۹ش, ۷۲ص, جیبی.
۲۱ـ امر به معروف و نهی از منکر والاترین و گرانقدرترین فریضه اسلامی, علی کورانی, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, ۱۳۶۱ش.
۲۲ـ امر به معروف و نهی از منکر و دفاع در اسلام, واحد تبلیغات اسلامی بنیاد بعثت, ۱۳۶۰, ۶۱ص, رقعی.
۲۳ـ امر به معروف و نهی از منکر در نهج البلاغه, حمیدرضا کفاش, تهران, پیام آزادی, ۱۳۷۱, ۵۸ص.
۲۴ـ اصول الحسبه فی الإسلام: دراسته تأصیلیه مقارنه, محمد کمال الدین, قاهره, دارالهدایه, ۱۹۸۶م.
۲۵ـ الاصناف فی العصر العباسی, صباح ابراهیم سعید السیخلی.
۲۶ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, احمد عزالدین البیانوی (چاپ حلب).
۲۷ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, غلام خلال عبدالعزیز بن جعفر بن احمد بن یزداد بن معروف البغدادی, نسخه خطی آن در دانشگاه قاهره وجود دارد.
۲۸ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, ابن تیمیه, احمد بن عبدالحلیم (۶۶۱ـ ۷۲۸هـ), تحقیق: صلاح الدین منجد.
۲۹ـ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, مرتضی مطهری, ترجمه جعفر صادق خلیلی, تهران, مؤسسه بعثت.
۳۰ـ بحث فی مسأله الامام والحسبه, المتوکل علی اللّه مشرف الدین ابن شمس الدین (۸۷۷ـ۹۶۵هـ). مخطوط است.
۳۱ـ بغیه الإربه فی احکام الحسبه, راشد بن عبدالعزیز حمد.
۳۲ـ بیانات تاریخی مقام معظم رهبری درباره امر به معروف و نهی از منکر, ۱۶ص, رقعی.
۳۳ـ پیکار با منکر در سیره ابرار, محمد عابدی, حسن ابراهیم زاده, ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر, نشر معروف قم, ۱۲۷۷, ۲۳۲ص.
۳۴٫ پژوهشی در امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و روایات, محمد اسحاق مسعودی, سازمان تبلیغات اسلامی, سال ۱۳۷۴, ۳۵۴ص.
۳۵ـ تأثیر عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت امام حسین(ع), مرتضی محمدی, دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین, ۱۱۲۰ص, رقعی.
۳۶ـ التبرج والاحتساب علیه, عبید ابن عبدالعزیز اسلیمی.
۳۷ـ تحریر الاحکام, ابن رفعه.
۳۸ـ تحریر الاحکام فی تدبیر اهل الاسلام, ابن جماعه.
۳۹ـ تحفه الناظر و عنیه الذاکر فی حفظ الشعائر, و تغییر المناکر, ابی عبداللّه محمد بن احمد بن قاسم بن سعید عقبانی تلمسائی (م۱۷۸هـ) نسخه خطی در تونس و الجزایر والرباط ۲۵۷۷/۱۳۵۳ دارد.
۴۰ـ تقیه امر به معروف و نهی از منکر, سید احمد طیبی شبستری, تهران, انتشارات اسلامی, ۱۳۵۸, ۱۸۳ص.
۴۱ـ التیسیر فی احکام التسعیر, احمد بن سعید المجیلدی (ابوالعباس) ۱۰۹۴هـ =۱۶۸۲م, قاهره, ۵۲ص.
نسخه خطی آن در الجزایر و رباط ـ ۲۵۷۷/۱۳۷۷ وجود دارد.
۴۲ـ۴۳ـ۴۴ـ ثلاث رسائل أندلسیه فی آداب الحسبه والمحتسب:
الف: رساله فی القضاء والحسبه, تألیف محمد بن احمد بن عبدون التجیبی اشبیلی (قرن ششم هجری).
این کتاب اولین بار در سال ۱۹۳۴ در مجله الاسیویه به اهتمام لینی بروفسال چاپ شد و به فرانسه نیز ترجمه و در ضمن کتاب (اشبیلیه الاسلامیه فی بدایه القرن الثانی عشر) منتشر شد.
ب: از احمد بن عبداللّه بن عبدالرؤف.
ج: از عمر بن عثمان بن حباس جرسیفی.
تحقیق ا. لیفی بروغنال, قاهره, ۱۹۵۵٫
۴۵ـ جهاد و امر به معروف و نهی از منکر, علی تهرانی.
۴۶ـ الحسبه فی الاسلام, احمد مصطفی مراغی.
یک بار در مجله الموظف الغراء چاپ شده و دیگر بار توسط مطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاء در مصر,۴۰ص, رقعی و اخیراً در فقه در آینه مطبوعات شماره ۴۸, ص۲۱٫
۴۷ـ الحسبه فی الاسلام, ابراهیم دسوقی شهاوی, مکتبه دارالعرویه, قاهره ۱۳۸۲هـ, ۱۹۶۲م, ۱۷۵ص, رقعی.
۴۸ـ الحسبه والمحاسبه, محمد حسن عبدالحمید.
۴۹ـ الحسبه فی الاسلام أو وظیفه الحکومه الاسلامیه, ابن تیمیه.
یک بار به اهتمام محمد المبارک مره, و یک بار هم به تحقیق عبدالعزیز رباح چاپ شده است.
۵۰ـ الحسبه والمحتسب فی الاسلام, دکتر نقولا زیاده, بیروت ۱۹۶۳٫
۵۱ـ الحسبه, جمال الدین یوسف بن عبدالهادی.
۵۲ـ الحسبه, عبدالرزاق الحصان, بغداد,۱۹۴۶م.
۵۳ـ کتاب الحسبه, ابن مبرد دمشقی (۹۰۹هـ). مشتمل بر صد و دو باب است.
۵۴ـ الحسبه المذهبیه فی بلاد المغرب العربی(نشأتها وتطوّرها), موسی لقبال, الشرکه الوطنیه للنشر, الجزایر, ۱۹۷۱م, ۱۳۱ص, وزیری.
۵۵ـ الحسبه, تعریفها, مشروعیتها و حکمها, دکتر فضل الهی, پاکستان, اداره ترجمان الاسلام, ۱۴۱۰هـ.
۵۶ـ الحسبه والمحتسب فی الاسلام, جرجی زیدان, بیروت ۱۹۶۲٫
۵۷ـ الحسبه فی العصر النبوی و عصرالخلفاء الراشدین, دکتر فضل الهی, پاکستان, اداره ترجمان الاسلام, ۱۴۱۰هـ.
۵۸ـ الحسبه فی مصر الاسلامیه من الفتح العربی الی نهایه العصر المملوکی, سهام مصطفی أبو زید, مطابیع الهیئه المصریه العامه للکتاب, ۱۹۸۶م, ۱۲۹ص, وزیری.
مؤلف محترم در مقدمه کتاب خود به برخی از منابع مربوط به حسبه اشاره کرده است.
۵۹ـ الحسبه, عبدالوهاب, ابن منصور, رباط, المطبعه المکیه, ۱۹۸۲م.
۶۰ـ الحسبه و السلطان, محمد سلیمان, قاهره, الهیئه المصریه العامه للکتاب, ۱۹۸۸م, ۱۱۹ص.
۶۱ـ الحسبه والنیابه العامه: دراسه مقارنه, سعد بن عبداللّه عریفی, ریاض, توزیع دارالرشید, ۱۰۴۷هـ, ۱۲۰ص.
۶۲ـ الحسبه مظهر حضاری فی الاسلام, عبداللّه محمد حمزه.
۶۳ـ الحسبه فی الاسلام, محمد عبدالرحیم سلطان, مخطوط.
۶۴ـ الحسبه فی السلام, ابراهیم شهابی, قاهره ۱۹۶۲م.
۶۵ـ الحسبه الصغیر, ابن الطیب السرخسی, ابوالعباس احمد بن محمد بن مروان (۲۸۶هـ).
۶۶ـ الحسبه الکبیر, ابن الطیب السرخسی, ابوالعباس احمد بن محمد بن مروان.
۶۷ـ الحسبه: تطورها قدیماً و حدیثاً, بکریم, حسن, مراکش, ۳۰۲ص.
۶۸ـ الحسبه فی الاسلام, خیراللّه بن صبحی جعفری, دمشق, مطبعه الحیاه.
۶۹ـ الحسبه فی فکر ابن تیمیه, نقل بن مطلق الحارثی, ۱۴۰۴هـ.ق.
۷۰ـ حسبه النبی: شاهدات و وقائع من السیره النبویه, عبدالرحمن عیسی السلیم, بیروت, دار ابن حزم, ۱۹۹۳م, ۱۷۶ص.
۷۱ـ الحسبه فی بیزنطه, دکتر سید الباز العرینی.
۷۲ـ حسبه یک نهاد حکومتی, سیف اللّه صرّامی, تهیه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی, قم, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی, ۱۷۴ص, وزیری.
۷۳ـ حسبه یا نظارت بر سلامت اجرای قانون, قدرت اللّه مشایخی, انتشارات انصاریان, قم ۱۳۷۶ش, ۲۳۹ص.
۷۴ـ خطه الحسبه فی النظریه و التطبیق والتدوین, عبدالرحمن فاسی, الدار البیضاء, دارالثقافه,۱۹۸۵م, ۱۶۰ص.
۷۵ـ دراسات فی الحسبه والمحتسب عند العرب, دانشگاه بغداد, مرکز احیاء التراث العلمی العربی.
۷۶ـ دراسات فی الحسبه من الناحیتین التاریخیه والفقهیه, دکتر عبدالحسین رضوان, چاپ اول: ۱۴۱۰هـ/۱۹۹۰م.
۷۷ـ درسهایی پیرامون امر به معروف و نهی از منکر, اعضای شورای مرکزی جامعه اسلامی ناصحین قم, ۶۲ص, جیبی.
۷۸ـ دوله بنی العباس, شاکر مصطفی, وکاله المطبوعات, کویت, ۱۹۷۲, ج۱, ۵۷۳ص.
۷۹ـ درباره امر به معروف و نهی از منکر, سخنرانی مرتضی مطهری, تهران, کتابخانه صدوق.
این گفتار استاد شهید در کتاب (ده گفتار) نیز آمده است.
۸۰ـ درسهایی پیرامون امر به معروف و نهی از منکر, مجموعه سخنرانیهای استاد سیداحمد خاتمی, گردآوری: پایگاه مقاومت بسیج شهید مصطفی خمینی بانک ملی ایران.
۸۱ـ دلیل تحریر الوسیله للامام الخمینی: فی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, علی اکبر سیفی, انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, ۱۴۱۵هـ.
۸۲ـ الدوله ونظام الحسبه عند ابن تیمیه, محمد المبارک, بیروت, دارالفکر.
۸۳ـ دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر, سید جعفر میرعظیمی.
۸۴ـ راه اصلاح, لطف اللّه صافی گلپایگانی.
۸۵ـ راه رشد, جواد محدثی, ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر.
۸۶ـ کتاب الرتبه فی طلب الحسبه, ماوردی (۴۵۰هـ). دارای شصت و هفت باب است.
۸۷ـ کتاب الرتبه فی الحسبه, ابن رفعه (۷۱۰هـ). مشتل بر هفتاد باب.
۸۸ـ رساله فی المظالم المشترکه, ابن تیمیه, المطبعه الشرقیه (۱۳۲۳هـ).
۸۹ـ رساله فی آداب الحسبه والمحتسب. احمد بن عبداللّه بن عبدالرؤوف (قرن پنجم و ششم).
۹۰ـ رساله فی الامامه والحسبه, احمد بن محمد مشرق, خطی است, در یمن مکتبه جامع العربیه نگاهداری می شود.
۹۱ـ شذرات فی الحسبه (مجهول است), نسخه خطی آن در الجزایر به شماره ۱۳۷۶ وجود دارد.
۹۲ـ شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر, تهیه و تدوین: دادسرای مبارزه با مواد مخدر و منکرات, ناشر سازمان تبلیغات اسلامی, ۱۳۶۹, ۲۷۵ص, رقعی.
۹۳ـ ضروره الحسبه المجتمع الاسلامی, عمر محمود مرسی.
۹۴ـ العمال و الولاه والاحتساب علیهم, اسحاق عبداللّه عثمان محمد.
۹۵ـ العالی الرتبه فی احکام الحسبه, احمد بن موسی بن نصر بن موسی, دمشقی شامی,
۹۶ـ غذاء الالباب شرح منظومه الاداب, محمد اسفرایینی حنبلی.
۹۷ـ فقه الدعوه فی انکار المنکر, عبدالحمید البلایی,
۹۸ـ فقه الدعوه الفردیه فی المنهج الاسلامی, محمد نوح ابو یوسف.
۹۹ـ فی آداب الحسبه, ابی عبداللّه محمد بن ابن محمد سقطی مالقی اندلسی.
به اهتمام ا. لیفی بروفنسال, پاریس, المطبعه الدولیه, ۱۹۲۰, یک بار با تحقیق دکتر حسن الزین وتوسط مؤسسه دارالفکر الحدیث, در بیروت به سال ۱۴۰۷هـ ـ۱۹۸۷م منتشر شد, ۸۸ص, وزیری.
۱۰۰ـ قاعده فی الحسبه ابن تیمیه, این کتاب به نام (الحسبه فی الاسلام أو وظیفه الحکومه الاسلامیه) بارها به چاپ رسیده است.
۱۰۱ـ القاضی أبویعلی الفرا و کتابه الاحکام السلطانیه, دکتر محمد عبدالقادر ابوفارس, بیروت مؤسسه الرساله, ۱۴۰۰هـ. ۱۹۸۰م.
۱۰۲ـ قانون امور حسبی, تدوین عبدالمناف گرجی, شیرزاد گرجی نژاد, انتشارات طلا, تهران, ۱۳۷۵, ۱۲۷ص, وزیری.
۱۰۳ـ کتاب فی الحسبه, محمد کردعلی, در مجله الثقافه, جلد اول, عدد اول سال ۱۹۳۹م منتشر شده است.
۱۰۴ـ کتاب احکام السوق, ابو زکریا یحیی بن عمر بن یوسف بن عامر کنانی(۲۱۳ـ ۲۸۹هـ).
۱۰۵ـ الکنز الأکبر فی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, زین الدین عبدالرحمن بن ابی بکر بن داود دمشقی صالحی معروف به ابن داود (م۸۵۶هـ), مخطوط است.
۱۰۶ـ کتاب الاحتساب, حسن بن علی بن حسن أطروش, مخطوط است.
۱۰۷ـ المختار فی کشف الاسرار و هتک الأستار, عبدالرحمن بن أبی بکر دمشقی معروف به جویری.
۱۰۸ـ معالم القربه فی احکام الحسبه, محمد بن محمد بن احمد قرشی معروف به ابن اخوه (م۷۲۹هـ).
۱۰۹ـ من حلال بعض کتب الحسبه, محمد أبو الاجفاف, منشورات مجله الرساله الاسلامیه, وزارت اوقاف.
۱۱۰ـ محتوی ولایه الحسبه, طاهر التمیمی, عمان.
۱۱۱ـ المنکر الموجب للحسبه, عزت صاوی احمد, بدران.
۱۱۲ـ مسقطات العقوبه التعزیزیه و موقف المحتسب منها, عبدالحمید بن ابراهیم مجالی.
۱۱۳ـ موقف الاسلام من المسکرات والمخدّرات و محال الحسبه فیها, کامل یوسف علی الهامشی.
۱۱۴ـ معالم القربه فی أخبار الحسبه (تلخیص), حسین علی منتظری, مکتب الاعلام الاسلامی,۱۰ص.
۱۱۵ـ موجب الحسبه, عوضی محمد, عوضی, مخطوط است, و شاید همان موجب الحسبه فی الفقه الشرعی اوست که در مجله المسلم المعاصر, سال ۱۳, عدد ۵۱, ۵۲ (سال ۱۴۰۸هـ) ص۱۹ـ۶۷ چاپ شده است.
۱۱۶ـ موسوعه مصادر النظام الاسلامی, عبدالجبار الرفاعی, قم, دفتر تبلیغات اسلامی, جلد ۸ از صفحه ۱۱۹تا ۱۳۳٫
این کتاب یکی دیگر از منابع ما در تهیه این کتاب شناسی بوده است.
۱۱۷ـ من اخلاق المحتسبین, ولید ابن عثمان, ریاض مکتبه دارالسلام ۱۹۹۲م, ۸۰ص.
۱۱۸ـ مراقبه اللحوم و مشتقاتها فی قوانین الحسبه, موفق قنصه.
۱۱۹ـ مسئولیت و نظارت مردم در حکومت اسلامی, هادی دوست محمدی.
۱۲۰ـ نهایه الرتبه فی طلب الحسبه, عبدالرحمن بن نصر بن عبداللّه شیرزی (م ح ۵۸۹هـ), قاهره, ۱۹۴۶ م, به اهتمام سید باز العرینی.
دو نسخه خطی از آن در دارالکتب المصریه وجود دارد نک: فهرس الکتب العربیه بدار الکتب المصریه, ج۶, شماره۲۰ و ۷۲٫ مشتمل بر چهل باب است و ظاهراً قدیمی ترین منابع در باب حسبه است و نویسندگان بعد از او به آن اعتماد کرده اند نک: ص۱۶۲ و کتاب الحسبه فی مصر الاسلامیه, ص۱۵٫
۱۲۱ـ نهایه الرتبه فی طلب الحسبه, محمدبن احمد بن بسام مصری (قرن نهم هـ), تحقیق: حسام الدین قوام سامرائی, بغداد, مطبعه المعارف ۱۹۶۸م. مشتمل بر یکصد و هیجده باب است. نسخه خطی آن در دارالکتب مصر با شماره ۶۱۴ نگه داری می شود.
۱۲۲ـ کتاب نصاب الاحتساب , عمر بن محمد بن عوض سنامی (قرن هشتم هـ), نسخه خطی آن در حلب وجود دارد. و نیز مکتبه دارالعلوم, ۱۹۸۲م.
۱۲۳ـ نظام الحسبه فی الاسلام, عبدالعزیز بن محمد بن مرشد.
۱۲۴ـ نصیحت و ناصحین به ضمیمه چهل حدیث در رابطه با نصیحت و ناصحین, تنظیم: دفتر جامعه اسلامی ناصحین, انتشارات اهلبیت(ع), ۲۰۸ص, رقعی.
۱۲۵ـ نامه ناصحین, جامعه اسلامی ناصحین قم, ۸۰ص, رقعی.
۱۲۶ـ نظارت عمومی اسلامی, سید ابراهیم سید علوی, کانون انتشارات جیبی, ۱۴۱ص.
۱۲۷ـ نصاب الاحتساب فی الحسبه, عزالدین محمد بن محمد بن عمر مقدسی حنفی: ابن عوض (م۶۹۶هـ).
۱۲۸ـ کتاب نصاب الاحتساب, قاضی ضیاء الدین ابرنی.
۱۲۹ـ نصاب الاحتساب, محمدرجاء احمد بحجوقه.
۱۳۰ـ نظام الحسبه فی العراق حتی عصر المأمون: نشأته وتطوره, رشاد عبادسی, معتوق.
۱۳۱ـ نظام الاسلام (الاقتصاد مبادئ و قواعد عامه), محمدالمبارک, رابطه الثقافه والعلاقات الاسلامیه, ۱۳۱۷هـ ـ۱۹۹۷م ,۱۷۹ص, رقعی, ص۸۱ حسبه.
۱۳۲ـ ولایه الحسبه فی الاسلام, دکتر عبداللّه محمد عبداللّه, مکتبه الزهراء, قاهره,۱۴۱۶هـ ۱۹۹۶م, این کتاب یکی دیگر از منابع ما در این کتاب شناسی است.
۱۳۳ـ وظیفه المحتسب فی مکافحه الکسب غیر المشروع ,قاسم بن احمد ابراهیم غزال.

کتاب های غیر مستقل

در این بخش به کتاب هایی که به صورت ضمنی و استطرادی مسئله (حسبه) را مورد بحث قرار داده اند اشاره خواهیم کرد.
۱۳۴ـ الارشاد الی محاسن التجاره, ابوالفضل جعفر بن علی أمسقی, قاهره, ۱۳۱۸هـ ۱۹۰۰م.
۱۳۵ـ آراء ابن تیمیه فی الدوله ومدی تدخلها فی المجال الاقتصادی, محمدالمبارک, دارالفکر, بیروت, چاپ سوم, ۱۹۷۰م, ۱۶۹ص و ما بعد آن.
۱۳۶ـ آثار الصادقین, ج۱ , صادق احسانبخش, روابط عمومی ستاد برگزاری نماز جمعه گیلان, احادیث امر به معروف و نهی از منکر.
۱۳۷ـ ابن حجاج شاعر معروف قرن چهارم هجری, ناصر باقری بیدهندی, قم, انتشاراتِ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم, ۱۳۷۷, ۱۳۶ص, رقعی, ص۱۳ ـ ۱۵ .
۱۳۸ـ احیاء علوم الدین, غزالی, بیروت, دارالمعرفه, ج۱,ص۲۱۴ـ۲۱۱٫
۱۳۹ـ الاصناف فی العصر العباسی, صباح ابراهیم سعید الشخلی, ص۱۳۹٫
۱۴۰ـ بازار در سایه حکومت اسلامی, سید جعفر مرتضی عاملی, ترجمه سید محمد حسینی, ترجمه کتاب (السوق فی ظل الدوله الاسلامیه), انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. ۱۳۶۹ش, ۱۵۶ص, رقعی.
۱۴۱ـ تاریخ تمدن اسلام, جرجی زیدان, ج۱, ص۲۴۲٫
۱۴۲ـ التراتیب الاداریه (نام دیگر آن نظام الحکومه النبویه است), شیخ عبدالحی کتانی, دارالکتاب العربی, بیروت, ج۲, ص۴۸۲, باب فی المحتسب.
۱۴۳ـ تاریخ النُّظم السیاسیه والقانونیه والاقتصادیه علی الاخص من الوجهه المصریه, دکتر زکی عبدالمتعال, مطبعه نوری, قاهره, ۱۹۳۵م, ص۳۵۷, المجالس الحسبیه.
۱۴۴ـ تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی والثقافی والاجتماعی, دکتر حسن ابراهیم حسن, مکتبه النهضه المصریه, قاهره, ج۴, ص۳۸۴, الحسبه.
۱۴۵ـ تاریخ طب در ایران, دکتر محمود نجم آبادی, ص۷۵۹٫
۱۴۶ـ تنبیه الحکّام فی الاحکام, ابن مناصیف (۶۲۰هـ), دست نوشت است.
۱۴۷ـ حضاره العرب فی العصور الاسلامیه الزاهره, دکتر مصطفی رافعی, دارالکتاب لبنانی, ۱۹۶۰, ص۱۳۹, الحسبه.
۱۴۸ـ الخطط المقریزیه, مقریزی (م۸۴۵), قاهره ۱۳۲۴هـ, جلد۲, ص۲۹۲٫
۱۴۹ـ دائره المعارف, بطرسی بستانی, دارالمعرفه, بیروت, لبنان, ج۲, ص۵۵۶, الاحتساب والحسبه.
۱۵۰ـ دائره المعارف الاسلامیه, منتشر کنندگان به عربی ابراهیم زکی خورشید, عبدالحمید یونس, احمد الشفتناوی, دارالمعرفه, بیروت, لبنان, ج۷, ص۳۷۹, الحسبه و نیز ماده محتسب.
۱۵۱ـ دائره المعارف تشیع, زیر نظر صدر حاج سید جوادی و دیگران, ج۶, ص۲۸۱ به قلم آقای محمدرضا انصاری.
۱۵۲ـ الدوله العربیه الاسلامیه فی العصر الاموی, دکتر عبید ابراهیم احمد, دکتر عبدالواحد ذنون طه, دکتر عبدالقادر سلمان معاصیدی, بغداد, ۱۴۱۲هـ ـ ۱۹۹۲م, ص۱۰۲, الحسبه.
۱۵۳ـ دوله القرآن, طه عبدالباقی سرور, دارالفکر العربی, قاهره, نظام الحسبه فی الاسلام, ۱۲۷ص.
۱۵۴ـ ده گفتار, مرتضی مطهری, انتشارات صدرا, تهران, ص۱۵٫ عنوان گفتار: (امر به معروف و نهی از منکر).
۱۵۵ـ الدوله ونظام الحسبه عند ابن تیمیه, محمد المبارک, دارالفکر, ۱۹۶۷م.
۱۵۶ـ دراسات فی ولایه الفقیه, حسینعلی منتظری. جلد ۲, الفصل الخامس فی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و اداره الحسبه, ص۲۵۳٫
۱۵۷ـ زاد الدعاه من احادیث سید العباد(ص) فی الاخلاق, جمع و ترتیب دکتر محمود احمد البرشه ـ وفاء احمد کفتارو, دار الشیخ امین کفتارو, دمشق ۱۴۱۸هـ ـ۱۹۹۷م, الفصل الثامن, ص۵۳, الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.
۱۵۸ـ ساختار اجتماعی و سیاسی نخستین حکومت اسلامی در مدینه, سید محمد ثقفی, انتشارات هجرت, قم ۱۳۷۶ش, ص۲۱۴ نظام حسبه و محتسب.
۱۵۹ـ سیاسه الانفاق العالم فی الاسلام و فی الفکر المالی الحدیث, دکتر عوف محمود الکفراوی, مؤسسه شباب الجامعه, اسکندریه, ۱۴۰۹هـ ـ ۱۹۸۹م, ص۴۸۳, نظام الحسبه.
۱۶۰ـ السلطه القضائیه و شخصیه القاضی فی النظام الاسلامی, دکتر محمد عبدالرحمن البکر, الزاهراء للإعلام العربی, قاهره, ۱۴۰۸هـ ـ ۱۹۸۸م, ص۱۵۳۸, الحسبه.
۱۶۱ـ السوق فی ظل الدوله الاسلامیه, سید جعفر مرتضی عاملی, لبنان, الدار الاسلامیه, ۱۴۰۸هـ.
۱۶۲ـ سیر الملوک (سیاست نامه), خواجه نظام الملک طوسی, به کوشش محمد آلتانی تویمن, بخش ششم اندر باب قاضیان و خطبا و محتسب و رونق کار ایشان, ص۴۵٫
۱۶۳ـ شئون فقیه, احمد نراقی, دکتر سید جمال موسوی, بنیاد بعثت, تهران.
۱۶۴ـ صبح الاعشی فی صناعه الانشاء, ج۵, قلقشندی (م۸۲۱هـ).
۱۶۵ـ الطرق الحکمیه فی السیاسه الشرعیه, ابن قیم جوزیه (۷۵۱هـ), مصر۱۳۷۴, ص۲۴۰ و ما بعد.
۱۶۶ـ عبقریه الاسلام فی اصول الحکم, دکتر منیر عجلانی, دارالنفائس, بیروت, ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۵م, فصل ششم, ص۲۸۷, الحسبه.
۱۶۷ـ فقه در آینه مطبوعات, کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(ره) (نقش زمان و مکان در اجتهاد), ش۴۸, مقالات زیر:
ـ الحسبه فی الاسلام, احمد مراغی, ص۳۱٫
ـ الحسبه فی الاسلام, اسحق موسی الحسینی, ص۴۰٫
ـ الحسبه فی الاسلام, محمد المنتصر الریسونی, ص۵۹٫
ـ الحسبه فی الشریعه الاسلامیه والقوانین الوضعیه, عبدالستار آدم, ص۶۴٫
ـ حسبه و شرایط محتسب, حسینعلی منتظری, ص۶۷٫
ـ الحسبه و النظام الاداری, مصطفی کمال وصفی, ص۱۱۴٫
ـ المحتسب فی الایام الدوله الفاطمیه, مصطفی کمال وصفی, ص۱۲۶٫
ـ نظام الحسبه فی الاسلام, محمد زیور, ص۱۴۰٫
ـ نظام الحسبه فی الاسلام, مصطفی الر, ص۱۶۳٫
و نیز ش۵۲٫
مقاله دیدگاه های تازه نسبت به مسائل حسبی, از فرامرز زمانی سلیمی, ص۱۰۹٫
و ش۵۱ مقالاتی در زمینه احتکار و قیمت گذاری.
۱۶۸ـ فقه سیاسی, عباسعلی عمید زنجانی, انتشارات امیر کبیر, تهران, ج۲, ص۳۷۰, ولایت در امور حسبه.
۱۶۹ ـ فقه سیاسی اسلام, ابوالفضل شکوری, دفتر تبلیغات اسلامی قم.
۱۷۰ـ فقه الدعوه الی اللّه و فقه النصح والارشاد و الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, عبدالرحمن حسن جنکه المیدانی, دارالقلم, دمشق, ۱۴۱۷هـ/۱۹۹۶م.
۱۷۱ـ الفقه الاسلامی و ادلتها,دکتر وهبه الزّحیلی, ج۸, المبحث الخامس ـ نظام الحسبه أو ولایه الحسبه فی الاداره الاسلامیه, دارالفکر المعاصر, سوریه, ۱۴۱۸هـ.
۱۷۲ـ قضاء المظالم فی الفقه الاسلامی, دکتر محمد زُحَیلی, الحسبه, ص۱۴, دارالمکتبی, سوریه, دمشق ۱۴۱۸هـ.
۱۷۳ـ القضاء الاسلامی فی العهد النبوی, دکتر محمد زحیلی,الحسبه,ص۱۴, دار المکتبی, ۱۴۱۸هـ.
۱۷۴ـ قضاء المظالم و قضاء الحسبه, ص۳۳٫
۱۷۵ـ القضاء فی الاسلام, ولایه الحسبه, محمد سلام مدکور,ص۷۴۱, دارالنهضه العربیه, قاهره.
۱۷۶ـ کتاب الأقنوم فی مبادئ العلوم, عبدالرحمان فاسی (سده یازدهم).
۱۷۷ـ لغتنامه دهخدا, حرف ح, ص۵۴۷ ـ ۵۴۹ و کلمه محتسب, ص۵۱۱٫
۱۷۸ـ لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامی,, علی احمد میانجی, وزارت امر به معروف و نهی از منکر یا اداره حسبه و محتسب, ۱۰۲ به بعد ص۲۴۸, وزیری, دفتر نشر برگزیده, قم, ۱۳۷۴٫
مباحث این کتاب در مجله نور علم قبلا به چاپ رسیده است.
۱۷۹ـ مدینه اسلامی, محمد عبدالستار عثمان, ترجمه علی چراغی,دیوان حسبت و نقش ارتباطی آن, ص۲۳۷, موسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, ۱۳۷۶٫
۱۸۰ـ الموسسات الاداریه فی الدوله العباسیه خلال الفتره ۲۴۷ـ ۳۳۴هـ/۸۶۱ ـ ۹۴۵م, حسام قوام السامرائی, مکتبه دارالفتح, الحسبه, ص ۳۰۵ـ ۲۳۸, دمشق ۱۳۹۱هـ ـ ۱۹۷۱م.
۱۸۱ـ المختار فی کشف الاسرار, جبیری.
۱۸۲ـ معارف و معاریف,سید مصطفی حسینی دشتی, ج۱, ص۲۶۹, امور حسبیه, انتشارات اسماعیلیان قم, ۱۳۶۹ش.
۱۸۳ـ معجم المصطلحات الفقهیه والقانونیه,د. جرجتس جرجس, ص۲۴, احتساب, الشرکه العالمیه للکتاب, بیروت, ۱۹۹۲م.
۱۸۴ـ مقدمه ابن خلدون, ص۲۲۵٫
۱۸۵ـ مجموع الفتاوی لابن تیمیه (م۷۲۸هـ), جمع و ترتیب عبدالرحمن بن محمد بن قاسم, ج۲۸٫
۱۸۶ـ مفاتیح, ملا محسن فیض کاشانی, این محقق نامی کتاب امر به معروف و نهی از منکر را کتاب حسبه نامیده اند.
۱۸۷ـ موسوعه الحضاره العربیه الاسلامیه, دکتر حسن حنفی, ج۲, بخش فقه اسلامی ـ قضاء و حسبه, دکتر علی عبدالقادر ,ص۷۸٫
۱۸۸ـ الموسوعه الفقهیه, وزارت اوقاف و شئون اسلامی کویت, ج۱۷, ص۲۲۳٫
۱۸۹ ـ المقدمه السلطانیه فی السیاسه الشرعیه, طوغان شیخ المحمری الحنفی الاشرفی (م۸۸۱هـ), تحقیق دکتر عبدالله محمد عبدالله, الباب السابع عشر فی الحسبه و ما یتعلق بها من الاحکام, ص۲۶۹ـ۲۸۶, مولف این باب را از الاحکام السلطانیه ماوردی گرفته است, مکتبه الزهراء, قاهره, ۱۴۱۸هـ/۱۹۹۷م.
۱۹۰ـ من الفقه السیاسی فی الاسلام, محمد صالح جعفر الظالمی, الفصل السادس, الامر بالمعروف و النهی عن المنکر, ص۱۰۹, دار مکتبه الحیاه, بیروت, لبنان, ۱۹۷۹م, ۱۸۳ص, وزیری.
۱۹۱ـ منصب قاضی القضاه فی الدوله العباسیه منذ نشاته حتی نهایه العصر السلجوقی, دکتر عبدالرزاق علی انباری, ص۳۴۴, قاضی القضاه والمحتسب, الدار العربیه, بیروت, لبنان ۱۹۸۷م, ۴۲۸ص, وزیری.
۱۹۲ـ نظام القضاء فی الشریعه الاسلامیه, دکتر عبدالکریم زیدان,دارالبشیر, الاحتساب, ص۳۴۳, الحسبه, ص۳۱۱, عمان, اردن, چاپ سوم, ۱۴۱۵ هـ/ ۱۹۹۵م.
۱۹۳ـ النظم الاسلامیه نشاتها و تطورها, دکتر صبحی صالح, ص۳۲۸, الحسبه, دارالعلم للملایین, بیروت, چاپ سوم, ۱۳۹۹هـ /۱۹۷۲م.
۱۹۴ـ نظام الحکم والاداره فی الاسلام,شیخ محمدمهدی شمس الدین,ص۴۴۲, دارالثقافه للطباعه والنشر, ایران, قم ۱۴۱۲هـ /۱۹۹۲م.
۱۹۵ـ النظم الاسلامیه فی الیمن میلادا و نشاه, عبدالرحمن عبدالواحد الشجاع,ص۳۶, الحسبه, دارالفکر المعاصر, بیروت, لبنان, ۱۴۰۹هـ/۱۹۸۹م.
۱۹۶ـ نقش دولت در حمایت از حقوق مصرف کننده کالا, احد باقرزاده.
پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد از دانشگاه آزاد اسلامی است.
۱۹۷ـ نهاد دادرسی در اسلام, محمد حسین ساکت.
پژوهشی است در روند و روش دادرسی و سازمان های وابسته از آغاز تا سده پانزدهم هجری, فصل دوم سازمان حسبه, ص۲۹۶, مشهد, موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی, ۱۳۶۵٫
۱۹۸ـ نهایه الارب فی فنون الادب, شهاب الدین احمد نوی۲ری (م۷۳۳), الباب الثالث عشر ـ فی نظر الحسبه واحکامها, ج۶, ص۲۹۱٫
۱۹۹ـ نظریه الولایه فی الشریعه الاسلامیه, دکتر نزیه حماد, ص۴۱ ولایه الحسبه, دمشق, دارالقلم, بیروت, الدار الشامیه, ۱۴۱۴هـ/ ۱۹۹۴م.
۲۰۰ـ ولایه الشرطه فی الاسلام, دکتر نمر بن محمد حمیدانی, فصل سوم: الشرطه وولایه الحسبه, ص۲۰۳, ریاض, دار عالم الکتب, ۱۴۱۳هـ ۱۹۹۳=م.
۲۰۱ـ ولایه الفقیه (بحث من کتاب عوائد الایام), نراقی, سازمان تبلیغات اسلامی, تهران ۱۴۱۰هـ/۱۹۹۰م, ۹۶ص, جیبی.
۲۰۲ـ وسائل الشیعه, محمد بن حسن حر عاملی, ج۱۱, الامر بالمعروف, بیروت, داراحیاء التراث العربی.
۲۰۳ـ وافی,محسن فیض کاشانی, اول کتاب جهاد.

مقاله ها

۲۰۴ـ اختصاصات و موهلات المحتسب فی اداره الاقتصاد الاسلامی, فاضل عباس الحسب, المجله العربیه للاداره, اردن, س:۸ ۲۴, ۱۹۸۴م, ص۴۸ـ۶۳٫
۲۰۵ـ اعمال المحتسب, محمد بنا, مجله لواء الاسلام, ش۷و۸, از سال دوم, سال ۱۹۴۹٫
۲۰۶ـ تاریخ تاسیس حسبه, علی احمدی میانجی, مجله نور علم, دوره دوم, ش۴, ص۷٫
۲۰۷ـ تعریفه الاحتساب فی بغداد فی سنه ۱۰۹۴هـ/ ۱۶۸۳م, یعقوب سرکیس, مجله غرفه تجاره بغداد, بغداد, عدد ۵ (۱۹۴۲م), ص۳۰۵ ـ۳۶۴٫
۲۰۸ـ تسع وثائق فی شئون الحسبه علی المساجد فی الاندلس, محمد عبدالوهاب خلات.
۲۰۹ـ ثلاث مخطوطات فی الحسبه, محیی هلال السرحان, المورد, بغداد, مجلد۱, عدد م, ۴ (۱۹۷۲م), ص۲۹۷ـ۳۰۴٫
۲۱۰ـ الحسبه, بدرت نوال محمد, بدیر, الهدایه (البحرین) س:۱۳ ۱۵۳۴, ص۹۰ـ۹۲٫
۲۱۱ـ الحسبه: جهاز الرقابه فی اداره الاقتصاد الاسلامی, فاضل عباس الحسب, المجله العربیه للاداره, اردن, س:۸ عدد۱, ۱۹۸۴م, ص۲۳ـ۴۱٫
۲۱۲ـ الحسبه فی الاسلام, اسحاق موسی حسینی, المسلمون, جنیف, س:۹ عدد۲٫
۲۱۳ـ الحسبه فی الاسلام, محمد عمر حماده, مجله المورد: مجلد۹, عدد۴, سال ۱۹۸۰م, ص۹۲ـ۹۴٫
۲۱۴ـ الحسبه فی الاسلام, علی الخفیف, حضاره الاسلام, سال ۲, عدد۵, ۱۲۸۱هـ, ص۲۴ـ۳۳٫
۲۱۵ـ الحسبه فی الاسلام عند الماوردی, حسام الدین سامرائی, مجله دانشکده آداب, بغداد, مجلد۲, عدد ۲۱ (۱۹۷۷م), ۳۰۳ـ۳۱۵٫
۲۱۶ـ الحسبه والمحتسبون فی مصر, عرینی الباز, المجله التاریخیه المصریه, مجلد ۳, عدد ۲ (۱۹۵۰م), ص۱۵۷ـ ۱۶۹٫
۲۱۷ـ الحسبه بین الاصاله والمعاصره, احمد العلمی, المجله الاسلامیه, س۸, عدد۶ (۱۴۰۵هـ), ص۲۷ـ۴۰٫
۲۱۸ـ الحسبه وظیفه اسلامیه فی حاجه الی رویه جدیده, عبدالحلیم عویس, مجله المسلم المعاصر, بیروت, عدد۲۹ (۱۴۰۲هـ), ص۶۵ـ ۶۸٫
۲۱۹ـ الحسبه واثرها علی الحیاه الاقتصادیه فی مصر المملوکیه, احمد السید دراج, المجله التاریخیه المصریه, مجلد۱۴ (۱۹۶۸م), ص۱۰۹ـ۱۴۱٫
۲۲۰ـ الحسبه… ما احوجنا الیها الیوم!, طلال المجذوب, العرفان.
۲۲۱ـ الحسبه: المفهوم العالم والبعد الاقتصادی, زهیر خضیر, یاسین, آفاق عربیه, سال ۱۰, عدد۱ (۱۹۸۵م), ص۱۰۸ـ۱۱۲٫
۲۲۲ـ الحسبه فی خزانه الکتب العربیه, کورکیس عواد, مجله المجمع العلمی العربی, دمشق, مجلد۱۸ (۱۹۴۳م), ص۴۱۷ـ ۴۲۸٫
۲۲۳ـ الحسبه علی الصیدله فی الاسلام, احمد سعید الامرداش, مجله منبر الاسلام, سال۴۰, عدد۸ (۱۴۰۲هـ), ص۵۱ ـ۵۳٫
۲۲۴ـ الحسبه علی الطب فی الاسلام, محمود شرقاوی, الفصیل, سال ۱۲, ۱۳۴۴ (۱۹۸۸م), ص۴۰ـ۴۱٫
۲۲۵ـ الحسبه و دورها فی بناء المجتمع الاسلامی, محمد رحمت الله ندوی, البعث الاسلامی, ش۴۲, جمادی الثانی ۱۴۱۸هـ.
۲۲۶ـ الحسبه بین الشریعه والقانون الوضعی المغربی, شکری احمد السباعی, مجله دارالحدیث الحسنیه, رباط, عدد۴, ۱۴۰۴هـ, ص۱۶۳ـ۱۹۴٫
۲۲۷ـ الحسبه: دراسه فی شرعیه المجتمع والدوله, فضل شلق, الاجتهاد, بیروت, عدد۲ (۱۹۸۹م) ص۱۵ـ ۸۹٫
۲۲۸ـ الحسبه او اللجنه الاخلاقیه, انتساس ماری الکرملی, مجله لغه العرب, مجلد۴ (۱۹۲۶م), ص۳۰۷ـ ۳۰۸٫
۲۲۹ـ الحسبه فی الاسلام, مجله المجمع العلمی العربی, دمشق, مجلد۱ (۱۹۲۱م), ص۲۵۷ـ۲۶۲٫
۲۳۰ـ الحسبه و مکانتها فی الاسلام, عبدالمجید بکری معاذ, هذه سبیلی, ریاض, سال ۳, عدد۳ (۱۴۰۰هـ ـ ۱۴۰۱هـ), ص۱۶ـ ۳۵٫
۲۳۱ـ حکمه مشروعیه الاحتساب و حکمته و وظیفته وانواعه و درجاته و طرقه, محمد عثمان, صالح, مجله البحوث الاسلامیه, عدد۲۳ (۱۹۸۸م), ص۲۶۵ـ ۲۷۹٫
۲۳۲ـ حول مقال: موجب الحسبه فی الفقه الاسلامی للدکتور عوض محمد عوض, احمد ریسونی, مجله المسلم المعاصر, س۱۴, عدد۵۵ (۱۹۹۰م), ص۷۵ـ۷۷٫
۲۳۳ـ حول مقاله الحسبه لکورکیس عواد, مجله المجمع العلمی العربی, دمشق, مجلد۱۹, ص۳۸۰٫
۲۳۴ـ حول کتاب الحسبه, هل انتحل ابن الاخوه اسم الماوردی, احمد سامح خالدی, مجله الثقافه بغداد ,مجلد۱, س۱, عدد۷ (۱۹۳۹م), ص۳۷٫
۲۳۵ـ الخیریه بین الحسبه والضبط الاداوری, احمد بن صالح السیف, البیان, بریطانیا, عدد۴۱ (۱۹۹۱م), ص۹۵ـ ۹۸٫
۲۳۶ـ دور المحتسب فی اداره وصیانه بیئه السوق فی المجتمع المسلم الاول, طارق محمد عقیل سلیمان, البلدیات, سال ۳, عدد۱۲(۱۴۰۸هـ).
۲۳۷ـ شروط الظهور فی المنکر الموجب للحسبه, عبدالفتاح مصطفی صیفی, هذه سبیلی, ریاض, سال۳, عدد۳ (۱۴۰۰هـ ـ ۱۴۰۱هـ), ص۲۵۴ـ۲۹۶٫
۲۳۸ـ المحتسب و احکام وظیفه الحسبه, احمد محمد مصطفی السقارین, الوعی الاسلامی, سال ۸, عدد۸۹ (۱۳۹۲هـ), ص۳۰ـ۳۴٫
۲۳۹ـ المحتسب و قانون الدفاع الاجتماعی, محمد عیسی صالحیه, العربی, الکویت, عدد۲۰۹, ص۱۶۶ـ ۱۶۹٫
۲۴۰ـ المحتسب والتنفیش التربوبی, فخرالدین قباوه, مجله الخفجی, سال۷, عدد۳ (۱۹۷۷م), ص۸ ـ ۹٫
۲۴۱ـ المحتسب فی العصر العباسی, کارولین ستون, تاریخ العرب والعالم, سال۵, عدد۵۴ (۱۴۰۳هـ), ص۴۴ـ۴۷٫
۲۴۲ـ محتوی ولایه الحسبه, طاهر التمیمی, الاداری, سلطنت عمان, سال۱۲, عدد۴۲ (۱۹۹۰م) ص۱۴۵ـ۱۶۸٫
۲۴۳ـ محتسبو بغداد, عبدالرزق الحصان, الرابطه, بغداد (۱۹۴۵م), ص۱۵۱ـ۱۵۳, ۲۰۰,۲۰۶,۲۱۱,۲۱۲ .
۲۴۴ـ منذ ۸قرن: المحتسب کان مسئوول النظافه, حسن حسنی عبدالوهاب, العربی, عدد۲۳۱٫
۲۴۵ـ من آداب الحسبه فی الاسلام: استخدام اللغه العربیه الخدمات البلدیه, عبدالله العلی النعیم, مجله مجتمع و عمران, تونس, عدد۴ (۱۹۸۳م), ص۵ ـ۷٫
۲۴۶ـ من آداب الحسبه فی الاسلام: انظمه البناء واستعمالات المبانی, همان نویسنده و همان مجله, عدد ۳ (۱۹۸۳م), ص۹۰۵٫
۲۴۷ـ موضوع الحسبه و مجالات الاقسام فی المجتمع الاسلامی, عبدالمجید بکری معاذ, هذه سبیلی, ریاض, عدد۴, ۱۴۰۱هـ.
۲۴۸ـ نظام الحسبه فی الاسلام, مصطفی الرافعی, مجله الفیصل, سال ۲۳, عدد۲۶ (۱۹۷۹م), ص۶۸ ـ ۶۹٫
۲۴۹ـ نظام الحسبه فی الاسلام, محمود زیور, دراسات تاریخیه, دمشق, سال ۹, عدد۲۹ (۱۹۸۸م), ص۱۴۹ـ ۱۷۰٫
۲۵۰ـ نظام الحسبه فی الاسلام, محیی هلال السرحان, مجله الرساله الاسلامیه, عدد۲۹ـ ۳۰ (۱۳۹۰هـ), ص۱۲ـ ۱۹, عدد۳۱ـ۳۲ (۱۳۹۰هـ), ص۹ـ۱۴, عدد ۳۸ـ ۳۹ (۱۳۹۱هـ), ص۲۹ـ۴۰٫
۲۵۱ـ نظام الحسبه و دوره فی المجتمع الاسلامی, محمود شبیب, التربیه, قطر, عدد۸۲ (۱۴۰۷هـ), ص۸۲ ـ۸۳٫
۲۵۲ـ نظام الحسبه, ریاض العلمی, الوعی الاسلامی, سال۲۲, عدد۲۶۴ (۱۴۰۶هـ), ص۵۴ـ۵۷٫
۲۵۳ـ نظام الحسبه فی الاسلام, دکتر اسحاق موسی حسینی, مجله الازهر, سال ۳۵ (۱۹۶۴م), ص۹٫
۲۵۴ـ نصاب الاحتساب ومخطوطاته, کورکیس عداد, مجله المجمع العلمی, دمشق, مجله۱۷, ج ۹ـ۲۰ (۱۹۴۲م), ص۴۳۳ـ۴۴۴٫
۲۵۵ـ وثائق حول مهمه المحتسب بفاس, بطیفه سمیرس, بنانی, مجله دانشکده آداب و علوم انسانی, فاس, عدد۲ (۱۹۸۵م), ص۴۰۳ـ۴۲۳٫
۲۵۶ـ وظیفه المحتسب فی الاسلام, احسان هندی, نهج الاسلام, سال۱۰, عدد۳۵ (۱۹۸۹م), ص۶۸ ـ۷۳٫

پى نوشت ها:

۱٫ معالم القربه فی احکام الحسبه, ص;۴ تراتیب الاداریه, ج۱, ص۲۸۶ و الاصناف, ص۱۴۲ به نقل از الاحکام السلطانیه, ص۲۵۸٫
۲٫ نخستین نشانه ای که از حسبه در متون اسلامی ثبت شده است, به نیمه اول قرن دوم باز می گردد که عاصم بن سلیمان احول در عصر منصور, عهده دار حسبت درکوفه گردید. نک: الاصناف, ص;۱۴۳ تهذیب التهذیب, ج۵, ص۴۳ و الطبقات ابن سعد, ج۷, ص۳۰٫

دانلود فایل ۵۶KB