نقش تکنولوژی بر الگوهای امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه

فصل سرخ کتاب قطور تاریخ بشر ، بانبرد انسان با انسان آغاز شده است و هر روز برگ خونین دیگری بر این کتاب افزوده می گردد ، انسانها در کشاکش این نیروهای تهاجمی و یا تدافعی ، گاه فراموش می کنند که غرض از (بودن ) ستیز نیست .

در طول تاریخ ای ستیز همیشگی انسانها با انسانها ، استفاده از دستاوردهای روبه تکامل علوم وفنون ، به ماهیت این نبردها رنگ دیگری بخشیده است وامروز با ظهور تجهیزات فوق مدرک الکترنیکی بشر در یکی از پیچیده ترین و مخوف ترین نبردها درگیر است . یکی از وجوه تمایزه نبرد کنونی بشر با ادوار قبلی در این است که هدف جنگ ها دیگر از کشته ها (پشته ها ) ساختن نیست بلکه نبرد امروزین غایت فراتری نیز دارد و آن این است که:

( از دشمن مرده ای متحرک ومطیع خویش ساختن )

نبردی که امروز در جریان است ستیزی است که غایت آن تحقق بخشیدن به پیشنهادی (مالتوس ) Malthus نیست بلکه نبردی است که گردانندگان آن هدف توده سازی Massihicationدارند و نهایت آنکه کشتن روح غایات جویانه انسانهایی است که می خواهد بر سرچشمه ای از معنویت ، غبار تمدن کنونی را از جان خود بردارد . آنچه که دشمن را در این نبرد پیروز می گرداند بشر غفلت و (خودفراموشی ) است که انسان ، خویشتن را در آن امن وامان می بیند، و از همه مهمتر در چنین نبردی ، انسانها از دشمن که به قول پیامبر در پهلوی آنها خوابیده است شکست می خوردند و دشمن بیرونی در واقع سازو برگ به دشمن درونی آدمی می رساند ، در این اسلام مکانیزم امر به معروف ونهی از منکر ( در واقع بعنوان یک سیستم اجتماعی از سوی انسانهای دیگر که نجات خود را در نجات دیگری می بینند) برای این (غفلت زدایی) و تضعیف حربه های ابلیسی مورد نظر قرار گرفته است . حال باید به اصل امر به معروف ونهی از منکر به عنوان مکانیزم که تابع (چند) و (چون ) زمانه است نگریست و تحولات تکنولوژیکی را در گذار از حالت (سنتی ) به ( مدرن) برمهم این اصل و شیوه بکارگیری آن بررسی کرد . اما قبل از هر چیز باید رادار تکنولوژی را روشن ساخت.

تکنولوژی چیست ؟

برای تکنولوژی تعاربف متعددی شده است و برخی به غلط تکنولوژی را معادل ادوات وتجهیزات تلقی کرده اند، تعریف زیرا را می توان مضمون غالب این تعاریف دانست .

( دانش و مهارت لازم در خلق وایجاد یک پاسخ (تولید کالا وارائه خدمات ) برای رفع یک نیاز )

از تعریفی که گذشت می توان نتیجه گرفت که تکنولوژی ماهیتی اطلاعاتی (Information) دارد و به همین دلیل است که تحلیل نقش تکنولوژی بدون شناخت ماهیت آن آدمی را به بیراهه می برد .

رابطه تکالیف مذهبی و ماهیت انسان

هر مکتبی برای منتقدان به خویش مجموعه ای از (باید) ها و(نباید)ها تعیین می کند این فرامین دارای دو جنبه می باشد .

الف – جنبه فردی : آنچه که آدمی بعنوان یک معتقد بدان عمل کند و یا از آن روی بگرداند.

ب – جنبه اجتماعی : آنچه که آدمی باید برای سلامت و سعادت افراد جامعه ای که درآن زندگی می کند و باید آن را رعایت کند ونسبت به آنها احساس مسئولیت کند.

هر چند تکالیف فردی واجتماعی در مکتب اسلام از همدیگر جدا نبوده و باهم رابطه ای تفکیک ناپذیر دارند و سر این تفکیک ناپذیری در این است که انسان معرفی شده در اسلام موجودی اجتماعی که مدام با جامعه در حال تعامل می باشد ، یکی از این تکالیف امر به معروف ونهی ازمنکرمی باشد.

برای درک اهمیت این تکلیف باید انسان را شناخت وتصویری که اسلام از او ارائه می کند شناخت ، این شناخت باید بر اساس معتبرترین مدرک یعنی قرآن صورت گیرد.

انسان درقرآن کریم

در قرآن کریم کلمه قرآن ۶۵ بار آمده وکلمه (اناس ) نیز ۵ بار بکار رفته است. علاوه بر مواردی که آیات کلمه انسان آمده ، یک سوره هم در قرآن کریم (الانسان ) هست و آن سوره ۷۶ است . باری در آیات جمعاً (۴۰ ) موضوع جداگانه طرح شده است ، که با توجه به این موضوعات ومفاهیم و معانی ، می توان دانست که خداوند سبحان در آیات ، آفرینش انسان و سرنوشت و وضع او را در این جهان وآن جهان بیان کرده ، تعهدات وتکالیف او را به میان آورده ودر حالی که او را مکلف ساخته ، نسبت به او عنایت داشته واز بارهایش کاسته است ، یعنی در حقیقت انسان را ، بین جبر واختیار قرارداده وضعف و ناتوانی او را به او گوشزد کرده است وهمواره در امتحان است.

( اما انسان وقتی پروردگارش امتحانش کند وارجمندش کند ونعمتش دهد گوید : پروردگارم ارجمندم کرده است)

خداوند همواره آدمی را متوجه شیطان کرده واز او برحذر داشته واین نکته را یادآوری کرده که آدمی در حالیکه مغرور واز خود راضی است ترس و وحشت وضعف دارد ، هنگام بلا ومحنت دست به دعا بر می دارد ودر خودش ، خدا را فراموش می کند وضعف ناپسند کفران وناسپاسی در انسان بسیار قوی و چشم گیر است ، انسان حریص و آزمند نیز هست ، خداوند آدمی را می آزماید و به او نعمت می دهد که ببیند در برابر این نعمت چه می کند و تا چه حد ظرفیت استفاده از آن نعمت را دارد و تا چه اندازه نعمت دهنده را به یاد می آورد ، آدمی آسیب پذیر و همواره با زیان و ضررترین همراه است ، همین آدم را خداوند ضعیف آفریده است وخداوند بر اساس همین ضعف تکلیف انسان را سبک گردانیده است .

( یرید الله این بخفف عنکم ، وخلق الانسان ضعیفا)

خدا می خواهد تکلیف شما را سبک کند که انسان ناتوان آفریده شده است. ( نساء/۲۸)

وهمچنین آدم ضعیف که باید به مقام خلیفه الهی برسد در معرض تلقین کفر از سوی شیطان است.

( کمثل الشیطان اذ قال للانسان اکفر ، فلما کفر قال انی بری منک انی اخاف الله رب العالمین)

مانند شیطان ، آندم که به انسان گوید کافر شو و چون کافر شود ، گوید من از تو بیزارم که من از خدا ،پروردگار جهانیان بیم دارم. (حشر /۱۶)

در کشاکش این نبرد با شیطان آدمی نیازمند به تذکار است . این تذکار دو جلوه دارد :

الف – تذکار درونی : که تذکر صدای نفس لوامه و رسول باطنی ( عقل ) است که او را به راه فطرت می برد .

ب – تذکار برونی : که صدای رسولان و سفیران الهی است که آدمی را از ورود به دنیای ظلمانی می هراسانند . بی گمان در هماهنگی این دو ندای تذکر دهنده (رسول درونی و برونی ) است که آدمی راه فلاح را می تواند طی کند واثر بخشی این هماهنگی وابسته به یک بستر مناسب است که فرد در آن زندگی می کند این بسترمناسب دو جنبه دارد.

۱ – رفتار هائی که افراد یک جامعه دارند.

۲ – ساختار ارتباطی که اجزای جامعه را به همدیگر وصل می کند (شبکه اطلاعات و رسانه های گروهی)

در اسلام با توجه به این واقعیت که ندای تذکار دهنده درون آدمی به دلیل غفلت و نامساعد بودن شرایط همواره در خطر ضعیف شدن است ، ما انسانها در هشیار بخشی به همدیگر مسئولیت ایمانی دارند ، این مسئولیت که امر به معروف ونهی از منکر نام دارد خود تابع نوع تکنولوژی است که تعیین کننده نوع جامعه از لحاظ سنتی ومدرن بودن است زیرا طبیعتاً شکل ، تحقق برخی از تکالیف ها نسبتاً وابسته به موقعیت انسان است آن وابستگی از آن رواست که یکی از شرایط امر به معروف امیده به تاثیر می باشد . این وابسته به این است که این امر به معروف نسبت به چه کسی صورت می گیرد انسان سنتی ؟ یا انسان مدرین ؟ و یا هندسه معرفتی انسان امروز چه ویژگی هائی دارد ؟ ویژگیهای هندسه معرفت آدمی تابع مستقیمی از نوع وشکل تکنولوژی است که دریک جامعه وجود دارد.

اثر تکنولوژی بر امر به معروف

همانطور که اشاره کردیم اقامه تکلیف امر به معروف دو جنبه دارد:

۱- شناخت قلمرو و مفهومی تکلیف

۲- ادراک مصادیق و نمونه ها

در همین مبنا تکنولژی و ساختار آن در دو بعد برابر امر به معروف ونهی از منکر اثر می گذارد.

الف – بعد معرفتی

رشد تگنولوژی ، عامل تحول جامعه است ،مردم جوامع به علت دگرگونی تکنولوژی فهم عمومی واجتماعی و میزان دانش شان تغییر می کند و این تغییر دانش برنگرش آنها و در نهایت بر رفتار آنها اثر می گذارد ، طبیعی است در این راستا ، تحول تکنولوژیکی برمکانیزم ادراک شرایط وجوب اثر می کند وبردرک دو شرایط زیر تاثیر می گذارد .

۱ – کسی که می خواهد امروز نهی کند باید معرو ف ومنکر را بشناسد.

شناخت معروف ومنکر در یک جامعه سنتی بی گمان با یک جامعه مدرن متفاوت است لذا با تغییر در تکنولوژی این شناخت دگرگوت می شود.

۲- تاثیر پذیری آدمیان تا حدود زیادی به مساله تبلیغ در سطح وسیع اجتماعی ارتباط دارد ، وامروزه تبلیغ امری کاملاً تکنولوژیکی است ، اگر تکنولوژی در یک جامعه عقب افتاده باشد و یا در خدمت اهداف غیر دینی باشد.طبیعاً ، احتمال تاثیر امر به معروف و نهی از منکر کاهش می یابد . لذا مردم ( بویژه نوجوانان ) در سطح گسترده تری به معرفتها و منکرها آگاهی پیدا نمی کنند و در صورت معرفی بد ، بسیاری از منکرها را معروف خواهند پنداشت.

ب – بعد مساله آفرینی

اصولاً تکنولوژی با ورود در هر اجتماعی ، در ارکان مختلف آن جامعه تاثیر می گذارد ، مصنوعات جدید می آفریند ذهنیت آدمها را تغییر می دهد ،موضوعاتی را در سطح وسیع شیوع می دهد ، آدمیان را با دنیای جدید آشنا می سازد ، باورهای دگرگون می شود ، لذا در جامعه مسائلی مطرح می شود که ممکن است در گذشته مطرح نبوده باشد ، و همین دگرگونی بر دامنه مصادیق معروفها ومنکرها اثر می گذرد وسیلی از تشکیک ها وابهامها بوجود می آید.

 ————————————-

منبع: سایت ستاد احیاء خراسان رضوی