نقش امر به معروف و نهی از منکر در برقراری امنیت اجتماعی

مقدمه

برقراری امنیت اجتماعی در هر کشوری یکی از مهم ترین دغدغه های مسئولین و مردم به شمار می آید. در این رابطه عوامل و متغیرهای متعددی دخیل و موثر هستند که هر کدام در جایگاه خود باید مورد بحث و بررسی قرار گیرند. در مقاله حاضر نویسنده در مقام اثبات کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر با مولفه های امنیت اجتماعی برآمده و نقش این فریضه حیاتی را که یکی از مهم ترین واجبات اجتماعی دین اسلام است در ایجاد و برقراری امنیت اجتماعی مثبت ارزیابی نموده و برای آن جایگاه والایی قایل شده است اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.

فرآیند نهادینه شدن ارزش ها

بشر از آغاز زندگی اولیه خود به این نتیجه رسید که برای تامین نیازهای اساسی خود احتیاج به همراهی همنوعان خود دارد؛ بنابراین به تدریج گروه های مختلفی بین انسان ها به وجود آمد که رفته رفته گسترده تر شد و باعث پیچیده شدن روابط گردید. این پیچیدگی روابط بشر را بر آن داشت که برای هر موقعیتی حد و مرزی قرار دهد.

مرزها و حدود مذکور به تقسیم کار بین گروه های انسانی انجامید و اجتماع بشری سازماندهی شد. بدین ترتیب می توان یک گروه اجتماعی نظم یافته (سازماندهی شده) را «سازمان اجتماعی» نامگذاری کرد. اما لازمه حیات سازمان اجتماعی تعامل متقابل اعضای آن است و برای پایداری و دوام این تعامل، اعضای سازمان اجتماعی باید الگوهایی معین و شناخته شده داشته باشند. به الگوهای معین و مورد توافق برای عملکرد «هنجار» می گویند. ۱ بنابراین برای اینکه یک جامعه بتواند حیات خود را حفظ کند و از بی نظمی و نقصان ایمن باشد، نیاز به حفظ و بقاء ویژگی های بنیادی و اساسی گروه های اجتماعی دارد؛ که این همان حفظ هنجارها و ارزشهاست. به این ترتیب مقوله امنیت اجتماعی فرایند حفظ ارزش ها و هنجارها در جامعه است. این فرآیند در اجتماع از طریق «کنترل اجتماعی» به وقوع می پیوندد. «کنترل اجتماعی» عمدتا از طریق درونی کردن یا نهادینه کردن ارزش ها و هنجارها انجام می گیرد و در مراحل بحرانی تر و پیچیده تر از طریق مجازات ها.

درونی کردن یا نهادینه کردن در فرآیند جامعه پذیری (که تامین کننده همنوایی در جامعه است) از طریق نهادهای مختلف اجتماعی چون خانواده، مدرسه و… صورت می پذیرد. در این فرآیند افراد جامعه بدون احساس فشار و اجبار از سر میل و رغبت هنجارهای اجتماعی را پذیرفته و با آن همنوایی می کنند. لذا افراد جامعه به نظمی اخلاقی، خودجوش و خودانگیخته مجهز می شوند.

فرایند درونی شدن یا نهادینه شدن هنجارها و ارزش ها نیاز به ابزاری کارآمد و روشی دقیق و منسجم دارد، تا باعث تحقق این امر یا پیشبرد سریعتر آن شود. فریضه امر به معروف و نهی از منکر که یکی از مهم ترین واجبات اجتماعی دین اسلام است، این نقش را در ایجاد و برقراری امنیت اجتماعی ایفا می کند. این مسئله از طریق بررسی ارتباط کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر با مولفه های امنیت اجتماعی قابل اثبات می باشد.

مفهوم امنیت

معنای لغوی امنیت در فرهنگهای لغات عبارتند از: در امان بودن، آرامش و آسودگی، حفاظت در مقابل خطر (امنیت عینی و مادی) احساس آزادی از ترس و احساس ایمنی (امنیت ذهنی و روانی) و رهایی از تردید و اعتماد به دریافت های شخصی می باشد. (۲) «امنیت را می توان شرایط عدم خطر یا تهدید نسبت به تواناییها و برخورداری های شخصی تعریف کرد. » (۳)

امنیت اجتماعی

همان طور که ذکر شد، یکی از ابعاد مهم امنیت ملی که کمتر به آن پرداخته شده امنیت اجتماعی است. در تعریف امنیت اجتماعی دیدگاه های مختلفی وجود دارد. محققان تعاریف گوناگونی در این مورد ارائه می دهند؛ از جمله «مولار»خاطرنشان می سازد: «امنیت اجتماعی زمانی مطرح می شود که جامعه تهدیدی در باب مولفه های هویتی خود احساس کند. » (۴) «ویور» امنیت اجتماعی را توانایی های جامعه برای حفظ ویژگی های اساسی اش تحت شرایط تغییر و تهدیدات واقعی و محتمل تعریف می کند، وی خاطرنشان می سازد که اعضای جامعه نمی توانند نسبت به چیزهایی که هویتشان را تهدید می کند، احساس مسئولیت نکنندو آنهارا تنها به دولت واگذارند. (۵) امنیت اجتماعی از نظر «بوزان» به حفظ مجموع ویژگی هایی ارجاع دارد که بر مبنای آن افراد خودشان را به عنوان عضو یک گروه اجتماعی قلمداد می کنند؛ یا به بیان دیگر معطوف به جنبه هایی از زندگی فرد می گردد که هدایت گروهی او را سامان می بخشد. (۶) به این ترتیب «بوزان» امنیت اجتماعی را قابلیت حفظ الگوهای سنتی زبان، فرهنگ، مذهب، هویت و عرف ملی با شرایط قابل قبولی از تحول می داند. (۷) «توینس» دراین مورد معنقد است که امنیت اجتماعی عدم ترس، خطر و هراس درحفظ و نگهداری ویژگی های مشترک گروه اجتماعی چون مذاهب، زبان و سبک زندگی است. (۸)

امنیت اجتماعی در واقع فرآیند حفظ الگوهاو هنجارهای جامعه با توجه به نقش تعیین کننده گروه ها و نهادهای اجتماعی از جمله قبیله، سازمان های مذهبی وغیره است. هدفی که این بعد دنبال می کند حفظ ارزش های اجتماعی توسط گروه های اجتماعی است. «به این ترتیب اصل موضوعه امنیت اجتماعی معطوف به حفظ و بقای ویژگی های بنیادی و اساسی گروه های اجتماعی است که تحت عنوان «هویت» از آن یاد می شود. » (۹)

به این ترتیب تعریف امنیت اجتماعی به صورت زیر ارائه می شود.

«فقدان ترس وتهدید نسبت به ارزشها و هنجارهای پذیرفته شده درجامعه. »

مولفه های امنیت اجتماعی

براساس تعاریفی که در بالا ارائه گردید، برقراری امنیت اجتماعی منوط به حفظ ویژگی های بنیادین جامعه بشری می باشد.

الگوها و هنجارهای موجود در جامعه از قبیل الگوهای زبان، فرهنگ، مذهب و عرف ملی اجزاء تفکیک شده ویژگی های بنیادین جامعه هستند. تفاوت ساختاری این اجزاء در اجتماعات مختلف باعث شکل گیری جوامع متعدد با هویت جمعی متفاوت از هم شده است. پایه و مایه هر اجتماع انسانی، این ویژگی های بنیادی است و ایجاد هرگونه اختلال و تغییر ناهماهنگ در هر یک از اجزاء مذکور، جامعه را درمعرض خطر قرار می دهد و دچار ناامنی می نماید؛ به طورمثال یکی از برنامه های استعماری جهت تسلط در کشورهای ضعیف، واردکردن ادبیات و زبان کشور بیگانه به این کشورها و ممنوع نمودن آموزش و تعلیم زبان ملی آن کشور است که به طور قطع باعث برهم زدن نظام اجتماعی خاص آن کشور می شود.

بنابراین با توجه به مطالبی که تاکنون ارائه گردید می توان مولفه های امنیت اجتماعی را چنین برشمرد: زبان، فرهنگ، مذهب و عرف ملی.

مفهوم معروف ومنکر

معروف به کاری اطلاق می شود که با عقل و شریعت نیکو شناخته شود. (۱۰) به عبارت دیگر «معروف» یعنی شناخته شده و مقابل منکراست، یا کار نیک مطابق فطرت «معروف» آن است که مردم با ذوق آن را از حیات اجتماعی متداول می دانند و به فطرت سلیم آن را درمی یابند. (۱۱)

طبق این تعاریف معروف ها دربین ملتها فطری و همگانی هستند و معمولا با تفاوت بسیار اندک بین دسته های گوناگون بشر یکسانند. در واقعیات زندگی بشری، یک سلسله معیارهای اصیل برای خوب وبد و زشت و زیبا وجود دارد وبشر با همان توان بشری قدرت تشخیص شایستگی ها و زیبایی ها را دارد.

بنابراین خوبی ها و بدی ها ذاتی هستند و انسان با بینش فطری و برداشت های نخستین خود می تواند برخی از آنها را دریابد و مختصات کلی آنها را باز شناسد و در جزئیات و سطوحی که عقل انسان از شناخت آن قاصر است، وحی به کمک انسان می شتابد و در تشخیص خوبی ها از بدی ها او را راه می نماید. (۱۲)

راغب اصفهانی در مفردات می گوید: «منکر چیزی است که به زشتی شناخته شده است. منکر ا ز «نکر» به معنای نشناختن ریشه دارد و انکار نوعی عدم قبول است. » (۱۳) منکر هر کاری است که عقل ها و خردهای صحیح زشتی آن را حکم می کنند، یا اینکه عقل ها در زشتی و خوبی آن کار سکوت می کنند، سپس دین و شریعت بدی وزشتی آن را بیان می کند. (۱۴) کاری که مردم در جامعه خود آن را نشناسند، یعنی در جامعه متروک باشد، حال یا به خاطر زشتی اش یا به خاطر اینکه جرم و گناه است. (۱۵)

میزان تاثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر در ایجاد امنیت اجتماعی

امر به خوبی ها و نهی از بدی ها دو اصل پذیرفته شده همه اقوام و ملل در طول تاریخ زندگی انسان بوده است، زیرا این دو اصل در بردارنده منافع انسان ها و منطبق با عقل و فطرت اند. از آنجا که افراد یک جامعه سالم مانند اعضای بدن، در راه زندگی اجتماعی و ایجاد حیات صحیح انسانی سهیم و شریک می باشند و هیچ یک از آنها نمی توانند در برابر قوت ها و کاستی های جامعه بی تفاوت باشند، مساله نظارت همگانی، امر به معروف و نهی از منکر، برای جلوگیری از فساد و سوق دادن جامعه به سوی اصلاح ضرورت می یابد. (۱۶)

امام باقر (ع) فرموده اند: «بوسیله امر به معروف و نهی از منکر راهها ایمن می شود. » (۱۷) در صفحات قبل از امنیت اجتماعی به فقدان ترس و تهدید نسبت به ارزش ها و هنجارهای پذیرفته شده در جامعه تعبیر شد. امنیت اجتماعی به میزان زیادی به پیروی از هنجارها و ارزش های موجود در جامعه و عدم انحراف از آنها بستگی دارد. بررسی جوامع مختلف در طول تاریخ حاکی از آن است که زندگی اجتماعی انسان ها همواره دستخوش ناملایمات و حوادث است و در همه جوامع بدون استثنا انحراف در همه اشکال آن موجود است و ناامنی به طرق گوناگون اجتماع بشر را تهدید نموده است. اما نکته ای که در اینجا مهم می باشد نوع جلوگیری و به کنترل در آوردن این انحرافات و رسیدن به امنیت نسبی است. هر چه کنترل تهدیدها وانحرافات در جوامع با نیروهای قوی تر و کارسازتر صورت بگیرد، میزان برقراری امنیت نیز گسترده تر خواهد بود. به عبارت دیگر راه تحقق امنیت در جامعه و جلوگیری از بزه کاری و انحرافات اجتماعی، وجود یک سیستم کنترل اجتماعی موثر و کارآمد است. از سویی دیگر امر به معروف و نهی از منکر فرایند ایجاد شناخت و شکل دهی بایدها و نبایدهاست. ایجاد شناخت و آگاهی نسبت به معروف ها (ارزش ها) و فواید عمل به آنها و بدست آوردن بینش صحیح نسبت به منکرات یا همان عوامل تهدید ارزش ها و مضرات وآسیب های آن در ساختار اجتماع می باشد. این شناخت که صفت برانگیزاننده و محرک بودن را در خود دارد، باعث بیدار شدن میل یا ذوق فطری انسان ها در جذب نیکی ها و طرد بدی ها و احیا و حفاظت از هنجارهای مقبول و همنوایی اعضای جامعه در این امر می شود. به این ترتیب امر به معروف و نهی از منکر با شناختی که در افراد جامعه نسبت به نیکی ها و بدی ها ایجاد می کند به حفظ ارزش ها و هنجارهای موجود در جامعه و تحقق امنیت اجتماعی یاری می رساند.

در نگاهی دیگر می توان به توجه خاصی که به این فریضه در آیات و روایات شده اشاره نمود که خود نشان دهنده ابعاد مهم آن می باشد و نتایج عینی و عملی زیادی از آیات و روایات متعدد قابل برداشت می باشد که به گزارش گونه ای از آن بسنده می شود:

– اجرای احکام اسلامی

– نشان دادن راه و سلوک انبیاء و اولیاء و صلحا

– معرفی مؤمنان واقعی

– بینش عقیدتی و تفکر سالم

– امنیت راهها

– اقتصاد سالم

– امنیت قضایی

– عمران و آبادانی کشور

– محکومیت دشمنان

– استحکام و استواری امور کشور و نظم و انضباط و وظیفه شناسی

– گسترش عدل و داد

– تقویت نیروهای صالح و تضعیف منافقان و دشمنان(۱۸)

کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر

برای روشن تر شدن نقش فریضه امر به معروف و نهی از منکر در ایجاد امنیت اجتماعی در این بخش به تبیین کارکردها و آثار امر به معروف و نهی از منکر پرداخته می شود و در خلال بحث به نقاطی که تأثیرگذاری این فریضه را با امنیت به خوبی نشان می دهد، اشاره خواهد شد. موارد نامبرده در صفحات قبل که آثار عینی و عملی امر به معروف و نهی از منکر بودند، را می توان تحت عنوان کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر دسته بندی و ارائه نمود. این ها در دو بخش قابل بررسی می باشند:

از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر پدیده ای اجتماعی و نظارتی همگانی است و ارزنده ترین آثار آن نیز در اجتماع نمود می یابد، لذا نتایج و آثار امر به معروف در این بخش، یعنی اجتماع مورد کاوش قرار می گیرد.

۱- امنیت

هر جامعه ای برای پویایی خویش نیازمند آرامش و امنیت از جانب داخل و خارج است. از مهم ترین آثار اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر حفظ امنیت می باشد و سایر آثار اجتماعی این فریضه مثل بقای جامعه، وحدت، اجرای احکام، آبادانی و سازندگی و… همگی در راستای برقراری امنیت (۱۹) در جامعه، قرار می گیرند و وجود آنها به نوعی با ایجاد امنیت مرتبط می باشد.

امام باقر(ع) درباره تأثیر امر به معروف و نهی از منکر در امنیت اجتماعی می فرمایند: «به وسیله امر به معروف و نهی از منکر راه ها ایمن می گردد و… از دشمنان انتقام گرفته می شود. »(۲۰)

۲- انسجام و بقای جامعه و وحدت آن

افراد انسانی در جامعه به سان سرنشینان یک کشتی، دارای سرنوشت یکسانی هستند و مسافران کشتی صرف نظر از مقرراتی که توسط مؤسسه کشتی رانی یا ناخدا به آنها ابلاغ می شود، به طور طبیعی حق دارند و موظفند از اموری که ممکن است آنها را در کام دریا جای دهد شدیداً جلوگیری به عمل آورند و در جهت حفظ کشتی و مسافران از خطرات کوشش نمایند. (۲۱)

در این باره داستانی از امام باقر(ع) نقل شده که خدا به حضرت شعیب وحی کرد که من صدهزار نفر از قوم تو را هلاک خواهم کرد که چهل هزار نفر از آنها اهل معصیت و گناه و شصت هزار نفر هم از خوبان هستند. حضرت شعیب گفت: اشرار مستحق عذابند ولی اخیار چرا؟ خداوند فرمود: آنها با اهل گناه سستی کردند و برای غضب من غضبناک نمی شدند. (۲۲)

آیات صدوشصت و سه تا صدوشصت و شش سوره اعراف نیز چنین معنایی را بازگو نموده است: و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود، از ایشان جویا شو، آنگاه که به (حکم) روز شنبه تجاوز می کردند؛ آنگاه که روز شنبه آنان، ماهیهایشان روی آب می آمدند، و روزهای غیرشنبه به سوی آنان نمی آمدند، این گونه ما آنان را به سبب آنکه نافرمانی می کردند، می آزمودیم. و آن گاه که گروهی از ایشان گفتند: «برای چه قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است، یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد، پند می دهید؟» گفتند: «تا معذرتی برای پروردگارتان باشد، و شاید که آنان پرهیزگاری کنند. ». پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند، از یاد بردند، کسانی که از (کار) بد باز داشتند نجات دادیم. »(۲۳)

بنابراین از دید قرآن و روایات امر به معروف و نهی از منکر ضامن بقای جامعه، و ترک این دو سبب نابودی و هلاک جوامع است.

۳- ضمانت اجرای احکام و دستورات الهی

امر به معروف و نهی از منکر به عنوان اصل «نظارت عمومی» یا «ضمانت اجرایی» قوانین اسلام مطرح می باشد. خدا نظارت بر حسن اجرای احکام الهی را برعهده فرد فرد جامعه اسلامی از هر قشری نهاد، از این رو هر فرد و گروهی همواره چشمان بیدار امت اسلامی را مراقب خویش دانسته و تلاش می کند حتی الامکان قوانین اسلامی را رعایت نموده و زیر پا نگذارد. امام باقر(ع) می فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگی است که به سبب آن واجبات برپا می شود. » (۲۴)

۴- برقراری عدالت اجتماعی

نظارت عمومی بر حسن اجرای احکام عدالت گستر اسلام زمینه فراگیری عدالت اجتماعی را فراهم می سازد. امام علی(ع) در این مورد می فرمایند: «… امر به معروف و نهی از منکر با برگرداندن مظالم (به صاحبان اصلی آن) و مخالفت ستمگر همراه است. همچنین تقسیم (عادلانه) بیت المال و غنایم را در پی دارد و صدقات (مالیات های شرعی) از جاهای لازم گرفته شده و در جای حق و مناسب مصرف می شود. » (۲۵)

۵- آبادانی و سازندگی در جامعه

عمران و آبادانی کشور ساختار امر به معروف و نهی از منکر است. امام باقر(ع) در این مورد می فرمایند: «بوسیله امر به معروف و نهی از منکر سرزمین ها آباد می شود. »(۲۶)

۶- خیر و سلامتی

پیامبر گرامی (ص) در این باره می فرمایند: «امت من تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر کنند در خیر و سلامتی اند. » (۲۷)

۷- قدرتمندی مومنان

تقویت نیروهای صالح درون جامعه و تضعیف منافقان از برکات امر به معروف و نهی از منکر است. حضرت علی(ع) می فرمایند: «هر کس امر به معروف کند مومنان را قدرتمند می کند. »(۲۸)

۸- تضعیف جبهه نفاق

خداوند متعال این برنامه را بسیار زیبا در آیه شصت و هفت سوره توبه بیان می نماید که منافقان سعی در امر به منکر و نهی از معروف دارند و مومنان باید با امر به معروف و نهی از منکر توطئه آنان را خنثی نمایند. (۲۹)

حضرت علی (ع) نیز تاثیر امر به معروف و نهی از منکر را در شکست خط نفاق و درمانده کردن منافقین قطعی دانسته و فرموده است: «کسی که نهی از منکر کند بینی منافقان را به خاک می مالد. » (۳۰)

۹- مصلحت عمومی جامعه و طرد نااهلان از پست های کلیدی

حضرت علی(ع) در این باره فرموده اند: «خداوند امر به معروف را برای مصلحت عامه مردم و نهی از منکر را برای طرد سفیهان واجب کرده است. »(۳۱)

۱۰- شکوفایی اقتصاد

اقتصاد سالم منوط به امر به معروف و نهی از منکر است. با امر به معروف و نهی از منکر راههای صحیح کسب و تجارت و پیشرفت صنعت، هموار گشته و هر کسی درخور استعداد خویش به امرار معاش می پردازد و بیکاری، گرانفروشی، احتکار و سایر انحرافات اقتصادی ریشه کن می گردد. امام باقر (ع) در ادامه حدیث جابر می فرمایند: «به وسیله امر به معروف و نهی از منکر کسب ها حلال می شود. » (۳۲)

همانطور که در ضمن بیان کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر ذکر شد، یکی از اثرات مهم این فریضه، امنیت بخشی به فرد و جامعه می باشد و سایر اثرات و کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر مثل بقای جامعه و حفظ وحدت، عدالت اجتماعی و اقتصادی، آبادانی و سازندگی، قدرتمندی افراد صالح جامعه و تضعیف دشمنان و منافقان، همگی در راستای ایجاد امنیت و آرامش افراد اجتماع است.

پی نوشت ها:

۱- مجله پیام زن، دوره ۶، ش ۶۸ (آبان ۷۶)، ص. ۱۲۳

۲- امنیت و انحرافات اجتماعی، مقاله اینترنتی، آدرس سایت: wwwserajcom

۳- مجله پیام زن دوره ۵، ش ۹ (آذر ۵۷)، ص ۶۳٫

۴- همان، ص ۷۵٫

۵- همان، ص ۲۶٫

۶- همان، ص ۴۶٫

۷- محبوبی منش، حسین، امنیت و انحرافات اجتماعی.

۸- درآمدی بر امنیت اجتماعی، ص ۷۶٫

۹- همان، ص ۶۵٫

۱۰- مفردات الفاظ قرآن، ج ۲، ۲۶۱۳، ص ۲۹٫ ۷

۱۱- قاموس قرآن، ج ۶، چ چهارم، ۴۶۱۳، ص ۷۲٫ ۳

۱۲- بایدها و نبایدها، بنیاد نشر آثار و اندیشه های آیت الله بهشتی، چ دوم، صص ۶۷- ۷۷٫

۱۳- قرشی، سیدعلی اکبر، ج ۷، ص ۹۰٫ ۱

۱۴- اصفهانی، راغب، ج ۳، ص ۶۹٫ ۳

۱۵- تفسیر المیزان، ج ۲۱، ص ۱۸٫ ۴

۱۶- نظارت همگانی، مکتب اسلام، ش ۱۱، مهر ۶۴٫

۱۷- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۹٫ ۳

۱۸- احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، مسجد، ش ۶، آبان و آذر ۱۷، ص ۵۶٫

۱۹- منظور از امنیت، امنیت احترام و آبرو، امنیت اقتصادی، حقوقی، عاطفی و… است. (ر. ک: پیام زن، ش ۹، آذر ۵۷، امنیت اجتماعی زنان، غلامرضا صدیق اورعی، ص ۷۳).

۲۰- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۹٫ ۳

۲۱- در این باره نعمان بن بشیر از پیامبر(صلی الله علیه و آله) روایتی بدین مضمون نقل کرده است. (رازی ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، ج ۴، ص ۹۷۴).

۲۲- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۶۱٫ ۴

۲۳- اعراف. ۳۶۱- ۶۶٫ ۱

۲۴- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۹٫ ۳

۲۵- وسایل الشیعه، ج ۱۱، ص ۳۰٫ ۴

۲۶- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۹٫ ۲

۲۷- وسائل الشیعه، ج ۶۱، چ دوم، ص ۳۲٫ ۱

۲۸- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت ۱۳٫

۲۹- المنفقون المنفقت بعضهم من بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقبضون ایدیهم نسوا الله فنسیهم ان المنفقین هم الفسقون» (توبه. ۷۶)

۳۰- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ح ۱۳٫

۳۱- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ح ۲۵٫ ۲

۳۲- وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۹٫ ۳

منبع :bashgah.net