پیام امر به معروف و نهی از منکر

پیام امر به معروف و نهی از منکر
عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر، بهترین نشانه اهتمام فرد به امور خلق و توجه به مسائل مهم زندگی برادران دینی است. امر به معروف و نهی از منکر، یعنی احساس مسئولیت کردن در برابر ارشاد و یاری دیگران و سکوت نکردن در برابر اشتباه و گرفتاری آنها، بلکه به هدایت و مدد آنان شتافتن. خداوند در قرآن کریم از زبان حضرت لقمان، خطاب به فرزندش می‏گوید:
یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاهَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ اْلأُمُورِ. (۱) پسرم! نماز را برپا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و در برابر مصایبی که به تو می‏رسد، شکیبا باش؛ چون از کارهای مهم است.
لازمه امر به معروف و نهی از منکر، نفی خودخواهی و انحصارطلبی است. چنان‏که این رهنمود، به صراحت در آیات رحمانی آمده است:
وَ الْمُومِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُوتُونَ الزَّکاهَ وَ یُطِیعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ. (۲) مردان و زنان باایمان، ولیّ یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند، نماز را برپا می‏دارند و زکات را می‏پردازند و از خدا و رسولش اطاعت می‏کنند. به زودی، خدا بر آنان رحمت خویش را ارزانی می‏دارد. همانا خداوند، توانا و حکیم است.
با توجه به این آیه، لازمه ایمان حقیقی، داشتن رابطه دوستی با دیگر مؤمنان و کمک و راهنمایی آنان است. لازمه علاقه‏مندی به یکدیگر، ارشاد یکدیگر به خوبی‏ها و انتقاد از بدی‏ها و زشتی‏هاست و لازمه ارشاد به معروف و انتقاد از منکر، برپایی نماز و گسترش معنویت و فرمانبرداری از خداوند و فرستاده خداوند و همچنین دستگیری از ضعیفان و مستمندان است و سرانجام، لازمه همه این امور، نزول رحمت‏های بی‏پایان خداوند است.(۳)
پیام متن:
امر به معروف و نهی از منکر، نوعی احساس مسئولیت در برابر ناتوانی و گرفتاری‏های دیگران و ارشاد و یاری آنان است.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر
دلیل اهمیت امر به معروف و نهی از منکر، نقش اساسی آن در تحقق دیگر احکام دینی است. بی گمان، اجرای درست آن، اجرای دقیق احکام دینی را، و ترک آن فراموشی احکام دینی را درپی دارد. در کلامی از امام باقر علیه السلام در این باره می خوانیم:
به درستی که امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و شیوه صالحان است. وظیفه واجبی است که به وسیله آن دیگر واجبات برپا می شوند، راه ها امنیت پیدا می کنند، درآمدها حلال می شوند، مظالم بازگردانده می شوند، زمین آباد می گردد، از دشمنان انتقام گرفته می شود و کارها رو به راه می گردد.(۴)
زیاد بودن روایات پیشوایان دین درباره امر به معروف و نهی از منکر، نشان دهنده اهمیت فراوان این فریضه در میان دیگر ارزش های عملی اسلام است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند در برابر مؤمن ضعیفی که دین ندارد، خشمگین است». از آن حضرت پرسیده شد: منظور از مؤمن ضعیفی که دین ندارد، کیست؟ در پاسخ فرمود: «کسی که نهی از منکر نمی کند».(۵)
امام علی علیه السلام نیز به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام این گونه سفارش می کند:
به کار نیک امر کن و خود را در شمار نیکوکاران درآور و به دست و زبان، کارِ ناپسند را زشت شمار و از آن که کار ناپسند کند، با کوشش، خود را دور بدار. در راه خدا بکوش، چنان که شایسته است و از سرزنش ملامت گرانت بیمی نیاید.(۶)
بنابراین، کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نزد خداوند، عزیزتر و بزرگوارتر از دیگران هستند.
پیام متن:
اجرای امر به معروف، سبب احیای احکام دینی و تقرب انجام دهنده آن به پروردگار است.

امر به معروف، وظیفه همگانی
همه مسلمانان در همه جای جهان، مشمول حکم امر به معروف و نهی از منکر هستند و این، وظیفه گروهی خاص نیست، بلکه در حقیقت، نوعی نظارت همگانی است. همچنین این حکم را می‏توان در همه زمان‏ها در قالب گفتار و رفتار به اجرا درآورد و به افرادی خاص و اندک برنمی‏گردد، بلکه همه افراد را دربرمی‏گیرد، به گونه‏ای که در حکومت اسلامی، در صورت مشاهده لغزش و انحراف حاکمان، می‏توان آنان را نیز با وظایفشان آشنا ساخت. در متون اسلامی هیچ یک از عبادت‏ها و اعمال شایسته به جز امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان عامل برپایی دین و ضامن بقا و استمرار شریعت معرفی نشده است. امیرمؤمنان علی علیه‏السلام در این‏باره می‏فرماید:
قِوامُ الشَّریعَهِ الْأَمْرُ بالمَعروفِ و النَّهْیُ عَنِ المُنْکَرِ.(۷) برپایی شریعت و نظام دین در امر به معروف و نهی از منکر است.
حضرت علی علیه‏السلام در کلامی دیگر، با مقایسه‏ای شگفت‏انگیز میان امر به معروف و نهی از منکر و دیگر اعمال همچون جهاد در راه خدا می‏فرماید:
وَ ما أعْمالُ البِرِّ کُلُّها وَ الجِهادُ فی سَبیلِ اللّه‏ِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ اِلاّ کَنَفْثَهٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ.(۸)
تمامی اعمال ارزشمند حتی جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، چیزی افزون بر قطره در برابر دریایی عمیق و مواج نیست.
پیام متن:
۱٫ امر به معروف را می‏توان درباره همه افراد، در همه زمان‏ها و در زمینه همه احکام اسلامی به اجرا درآورد و شریعت را قوام داد.
۲٫ همه اعمال نیک در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، همانند قطره‏ای در برابر دریاست.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر
شناخت معروف و منکر، از مهم‏ترین شرایط امر به معروف و نهی از منکر است. کسی که معروف و منکر را نشناسد، نمی‏تواند به درستی به آن عمل کند. همچنین احتمال اثرگذاری مثبت این عمل بسیار مهم است؛ زیرا هدف آن، برپایی معروف‏ها و پیش‏گیری از منکرهاست. یکی دیگر از شرایط این است که یقین بیابیم فرد خطاکار بر انجام دادن منکر و نادیده گرفتن معروف اصرار دارد. حال اگر خود فرد یا سازمانی متوجه خطا و انحرافش شد و در اصلاح خویش کوشید، دیگر محلی برای امر به معروف و نهی از منکر نیست.
اهمیت شناخت افراد از معروف و منکر و آگاهی به شیوه‏های امر و نهی و ضرورت به کار بستن این راه‏ها را می‏توان از روایات پیشوایان بزرگوار اسلام دریافت، آنجا که افراد ناآگاه از معروف و منکر را از عمل به این دو فریضه بزرگ بازداشته‏اند. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این‏باره می‏فرماید:
مَنْ عَمِلَ عَلی غَیْرِ عِلْمٍ کانَ ما یُفسِدُ أَکْثَرَ مِمّا یُصْلِحُ.(۹) کسی که جاهلانه دست به اقدامی بزند، مفاسد کارش بیشتر از مصالح آن خواهد بود.
مسلّم است که این سخن به معنای مکلّف نبودن کسانی نیست که خیر و شر را به خوبی نمی‏شناسند و روش‏های صحیح امر به معروف و نهی از منکر را نمی‏دانند. آنان نیز موظفند ابتدا خود را در این زمینه تقویت کنند و تکامل بخشند. آن‏گاه به اجرای واجب الهی، یعنی امر به معروف و نهی از منکر اقدام کنند.(۱۰)
پیام متن:
۱٫ شناخت معروف و منکر، ارزیابی احتمال اثرگذاری امر به معروف و نهی از منکر، از شرایط مهم امر به معروف و نهی از منکر است.
۲٫ افرادی که فاقد شناخت لازم از معروف و منکر و نیز شیوه‏های این فرضیه الهی هستند، حق دخالت در این امر را ندارند.
۳٫ تکلیف این افراد این است که ابتدا پیش‏نیازهای این فریضه را فراهم، و سپس اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کنند.

هماهنگی در گفتار و کردار آمر و ناهی
یکی از بدیهی‏ترین اصول در امر به معروف و نهی از منکر، این است که شخص آمر و ناهی باید ابتدا به آنچه امر می‏کند، عمل کند و از آنچه نهی می‏کند، بپرهیزد. کسی که خود، رغبتی به کسب فضیلت‏های اخلاقی ندارد و از رذیلت‏ها نیز چندان روی‏گردان نیست، نباید و نمی‏تواند از دیگران توقع داشته باشد که به امر او، به سوی فضیلت‏ها رو کنند و با نهی او، اصلاح شوند.
برای اثربخش بودن سخن آمر و ناهی بر دیگران، باید قول و فعل او با هم هماهنگی داشته باشد. خداوند نیز در نکوهش این ناهماهنگی می‏فرماید:
أتَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَفَلاتَعْقِلُونَ. (۱۱) آیا مردم را به نیکی فرامی‏خوانید و خودتان را فراموش می‏کنید. با اینکه شما کتاب آسمانی (تورات) را می‏خوانید، چرا نمی‏اندیشید؟
خداوند در آیه‏ای دیگر با عتاب قرار دادن مؤمنان غیرعامل می‏فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مالاتَفْعَلُونَ، کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّهِ أَنْ‏تَقُولُوا مالاتَفْعَلُونَ. (۱۲) ای کسانی که ایمان آورده‏اید! چرا سخنی می‏گویید که عمل نمی‏کنید؟ نزد خدا سخت ناپسند است سخنی بگویید که عمل نمی‏کنید.
پیشوایان معصوم نیز همواره به پیروان خود، تبلیغ همراه با عمل را سفارش می‏کنند. امام صادق علیه‏السلام فرمود: «کُونُوا دُعاهَ النّاسِ بِغَیْرِ أَلسِنَتِکُمْ؛ با غیر زبانتان، مردم را به سوی نیکی‏ها فراخوانید».(۱۳)
شهید مطهری نیز در این‏باره می‏نویسد:
هر مصلحی، اول باید صالح باشد تا بتواند مصلح باشد او باید پیش برود. و به دیگران بگوید پشت سر من بیایید! خیلی فرق است میان کسی که ایستاده و به سربازانش فرمان می‏دهد: برو پیش، من اینجا ایستاده‏ام! و کسی که خودش جلو می‏رود و می‏گوید: من رفتم، تو هم پشت سر من بیا. انبیا و اولیای الهی همیشه می‏گویند «ما رفتیم.» پیغمبر اسلام اگر در آنچه دستور می‏داد، اول، خود، پیش‏قدم نبود، محال بود دیگران پیروی کنند. اگر می‏گفت نماز و نماز شب، خودش بیش از هر کس دیگر عبادت می‏کرد. اگر می‏گفت انفاق در راه خدا و گذشت و ایثار، اول کسی که ایثار می‏کرد، خودش بود. اگر می‏گفت جهاد فی سبیل‏اللّه‏، در جنگ‏ها، اول، خود، جلو می‏رفت.(۱۴)
پیام متن:
هماهنگی در رفتار و گفتار، ویژگی اصلی آمر و ناهی است و قرآن و معصومین علیهم‏السلام نیز بر این شرط تأکید ورزیده‏اند.

احترام به شخصیت افراد
شایسته است انسان پیش از امر به معروف و نهی از منکر، به فراخور موقعیت اجتماعی مخاطب، قدری از او تمجید کند و پندهای حکیمانه و امر و نهی دل سوزانه او همواره آمیخته با ادب و احترام باشد و با الفاظی دل‏نشین و محبت‏آمیز بیان شود. همچنین بهتر است ابتدا به ویژگی‏های مثبت اخلاقی، خانوادگی، علمی و شغلی او و توانایی وی بر نیک بودن تأکید شود. سپس نکته‏های انتقادی ـ تربیتی لازم را به او گوشزد کند. در این صورت، امر به معروف و نهی از منکر نه تنها مخاطب را به لجاجت و جبهه‏گیری وادار نمی‏کند، بلکه مانند باران بهاری، قلب و جان او را پاک و او را امیدوار و هدفمند می‏سازد.
فردی از یاران امام صادق علیه‏السلام هر از گاهی به لغزشی دچار می‏شد. زمانی به کمک حضرت نیازمند شد. خدمت امام رسید و تقاضایش را مطرح کرد. امام به او یاری رساند و از او دل‏جویی کرد. پس به او چنین فرمود:
إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ وَ اِنَّهُ مِنْکَ اَحْسَنُ لِمَکانِکَ مِنّا وَ إِنَّ القبیحَ مِنْ کُلِّ أحَدٍ قَبیحٌ و إنَّهُ مِنْکَ أَقْبَحُ. (۱۵)
کار خوب، از هر کس سر بزند، نیکوست و از تو نیکوتر است؛ زیرا تو به ما وابسته‏ای و کار بد از هر کس سر بزند، بد است و از تو بدتر است.

با دقت در این سخن امام درمی‏یابیم که ایشان ابتدا با دل‏جویی، احسان و نزدیک ساختن اطرافیان به خود، درصدد امر به معروف و نهی از منکر ـ آن هم به‏گونه‏ای غیرمستقیم ـ برمی‏آمد و این امر می‏تواند الگوی بسیار مناسبی برای ما در زمینه امر به معروف و نهی از منکر باشد.
پیام متن:
رعایت مقدمات لازم برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر، به اندازه احترام گذاشتن به شخصیت دیگران و به‏کارگیری ادبیات مناسب برای اجرای این دو فریضه بزرگ، بسیار ضروری است.

پی نوشت ها :
۱) لقمان: ۱۷
۲) توبه: ۷۱
۳) مرتضى مطهرى، ده گفتار، صص ۷۶ و ۷۷٫ با تصرف
۴) محمد بن حسن حر عاملى، وسائل‏الشیعه، ج ۱۶، ص ۱۱۹
۵) همان، ص ۱۲۲٫
۶) سیدجعفر شهیدى، نهج البلاغه، نامه ۳۱٫
۷) ابن تمیم آمدى، شرح غررالحکلم و دررالکلم، ج ۴، ص ۵۱۸٫
۸) نهج‏البلاغه، حکمت ۳۶۶٫
۹) محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج ۱، ص ۳۵٫
۱۰) آداب معاشرت، مرکز تحقیقات سپاه، ص ۵۵٫
۱۱) بقره: ۴۴
۱۲) صف: ۲ و ۳
۱۳) وسائل‏الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۹۴٫
۱۴) مرتضى مطهرى، حماسه حسینى، ج ۲، ص ۱۰۸٫
۱۵) بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۳۴۹٫

ادامه دارد ….
برگرفته از : مجله طوبی ، مهر ۱۳۸۵، شماره ۱۰ و آذر ماه ۱۳۸۸، شماره ۱۲
منبع : http://pajuhesh.irc.ir