فریضه امر به معروف و نهی از منکر و ضرورت انجام آن

امر به معروف و نهی از منکر یکی از فرایض دین مبین اسلام و از جمله پشتوانه های سلامت فردی و بقای زندگی اجتماعی به شمار می آید. در این مقال برآنیم تا به طور مختصر جایگاه این فریضه الهی را در آیات و روایات و همچنین شرایط و مراحل انجام آن مورد بررسی قرار دهیم.
پیش از ورود به بحث ضرورت دارد به چند نکته مهم مقدماتی اشاره گردد :
۱) اسلام، آیینی اجتماعی است و علاوه بر برنامه ها و دستورهای فردی، قوانین و احکامی دارد که به بعد اجتماعی آن مربوط می شود و نشان می دهد که مکتب اسلام، تنها برای خودسازی فردی نیست، بلکه صلاح و اصلاح جامعه را هم در نظر دارد. امر به معروف و نهی از منکر نیز جزء همین دسته دوم است.
۲) تا یک قانون و برنامه اجرا نشود، چندان سودی ندارد، هر چند بهترین قانون باشد. اسلام برای اجرای قوانین سه عامل را پیش بینی کرده است که عبارتند از :
الف) نیروی داخلی “تقوا” و ” ایمان “
ب) نیروی اجرایی ” حکومت “
ج) نظارت عمومی مردم
مردم در جامعه اسلامی باید احساس وظیفه کنند و از خوبی ها تشویق به عمل آورند و جلوی زشتی ها و خلاف ها را با حرف و عمل بگیرند.
۳) با توجه به آنکه شرایط اجتماع و رفتار افراد، چه خوب و چه بد بر دیگران تأثیر می گذارد، لذا آزادی انسان ها در محدوده ای است که به دیگران زیان نرساند و حق دیگران را ضایع نکند.
۴) امر به معروف و نهی از منکر، جزء فروع دین و از واجبات عبادی است و مثل نماز و روزه و … از تکالیف حتمی یک مسلمان به حساب می آید، البته واجب کفایی است نه عینی .
امر به معروف و نهی از منکر، نوعی نظارت عمومی در جامعه است و اگر مورد بی توجهی قرار گیرد، زیان های مفاسد و گناهان دامن همه افراد را فرا می گیرد و به اصطلاح “آتش که گرفت، تر و خشک با هم می سوزد .”
امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم و احادیث
در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، سخنان فراوانی درباره اهمیت و آثار و نتایج امر به معروف و نهی از منکر و نیز ، زیان ها و عواقب سوء ترک این دو فریضه آمده است .
برای آشنایی بیشتر، چند آیه و حدیث را در اینجا می آوریم :
۱) “وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “( سوره آل عمران، آیه ۱۰۴ )
باید عده ای از شما باشند که دعوت به خیر و نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنان همان رستگارانند.
۲) “یا بُنَیَّ اقِمِ الصَّلوهَ وَ اْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما اَصابَکَ اِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزمِ الْاُمُور “( وصیت حضرت لقمان به پسرش )
پسرم! نماز را بر پای دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و به آنچه در این باره بر تو رسید شکیبا باش، نشانه ای از عزم تو و تصمیم در کارهاست .

۳) “الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَهُ الْأُمُورِ “(سوره حج، آیه ۴۱)
( مؤمنان) کسانی اند که اگر به آنان قدرت و امکانات در روی زمین بدهیم، نماز بر پا می دارند، زکات می پردازند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند .
۴) در آیه ای دیگر انسان های صالح کسانی شمرده شده اند که در کنار ایمان به خدا و قیامت، امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در کارهای شایسته و خیر پیش قدمند.
” یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُوْلَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ”(سوره آل عمران، آیه ۱۱۴ )
۵) در آیاتی هم از برخی پیامبران مثل حضرت اسماعیل یاد می کند که خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می داد و از پیامبر 
اکرم (صلی الله علیه و آله) یاد می کند که مردم را امر به معروف و نهی از منکر می فرمود :
” یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ ….”(سوره اعراف، آیه ۱۵۷)
اینها نشان می دهد که امر به معروف و نهی از منکر، هم لازمه قدرت و حکومت یافتن است و هم نشانه انسان های با ایمان و صالح و مصلح است، هم خصلت و روشی پیامبرانه و حرکت در خط انبیاست . اما در این مورد احادیث فراوان و مهمی نیز روایت شده است :
۱) امام محمد باقر(علیه السّلام) فرموده است :
” اِنّ الامر بالمعروفِ و النَّهی عنِ المُنکرِ سَبیلُ اْلأَنبیاء و مِنْهاجُ الْصُلَحاء فریضهٌ عظیمهٌ بها تُقامُ الفَرائضُ و تَأمَن المذاهبُ و محلّ المکاسب ….”) وسائل الشیعه، ج۱۱،ص ۳۵۹ )
همانا امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روش صالحان است، فریضه بزرگی است که به وسیله آن واجبات دیگر بر پا می شود و راه ها ایمن می گردد و کسب حلال می شود
۲) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود :
” إنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ لَیُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعیفِ الَّذی لادینَ لَهُ، فَقیلَ: وَ ما الْمُؤْمِنُ الضَّعیفُ الَّذی لا دینَ لَهُ؟ “
” قالَ: اَلذّی لا یَنْهی عَنِ الْمُنْکَرِ “) وسائل الشیعه، ج۱۱،ص ۳۹۹ )
خداوند از مؤمن ناتوانی که دین ندارد، بدش می آید. پرسیدند: مؤمن ناتوان بی دین کیست؟
فرمود: آن کس که نهی از منکر نمی کند .
۳) امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه السّلام) فرمود :
” قِوامُ الشَّریعَهِ الأمرُ بِالمَعرُوفِ والنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ و إقامَهُ الحُدودِ “
بر پایی و استواری دین ( در سایه ) امر به معروف و نهی از منکر و بر پا داشتن حدود الهی است.( غرر الحکم، ج۴، ص ۵۱۸)
آیات و روایات در این باره بسیار فراوان است و این امر اهمیت و ضرورت فوق العاده آن را به ما می رساند. امروزه در سایه دین و ولایت فقیه، زمینه احیاء و اجرای این حکم خدا فراهم تر است و افراد با ایمان و انگیزه، می توانند کمر همّت بسته و پای اراده پیش نهند تا این مظلوم ترین تکلیف الهی که در جامعه دارای اثرات و برکات فراوانی است به اجرا در آید .
شرایط امر به معروف و نهی از منکر :
در اسلام هر تکلیفی و انجام هر وظیفه ای شرایطی دارد. غیر از شرایط عمومی که در هر عبادت و تکلیفی وجود دارد(مثل: عقل، بلوغ، اختیار و …) انجام این دو فریضه الهی شرایط خاصی هم دارد که عبارتند از :
۱) شناخت :
یعنی کسی که می خواهد به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند، باید بداند که “معروف” چیست و “منکر” کدام است. بدون این شناخت ممکن است کسی از روی ناآگاهی به کار بدی دعوت کند یا جلوی کار خوبی را بگیرد. این شناخت، یا از راه یقین و علمی که به احکام خدا دارد به دست می آید و یا از طریق رساله عملیه، این شناخت به حلال و حرام و خوب و بد به دست می آید .
۲) احتمال اثر :
در صورتی امر به معروف و نهی از منکر لازم است که احتمال دهیم تأثیری در طرف مقابل دارد. اگر یقین یا اطمینان داشته باشیم که گفتن یا اقدام عملی ما بی اثر است، واجب نیست؛ ولی اگر تکرار آن مؤثر افتد، در اینجا باید اقدام کرد .
۳) ایمنی از ضرر :
اگر به لحاظ امر به معروف و نهی از منکر، ضرر یا خطری متوجه مال و جان یا خانواده ما و دیگران شود، یا انجام این وظیفه مفاسد بزرگتری را به دنبال داشته باشد، اینجا نیز واجب نیست، چه این ضرر و خطر مربوط به حال باشد چه آینده.
البته گاهی واجبات و محرماتی که می خواهیم به آنها امر یا از آنها نهی کنیم، به حدی مهم و اساسی است که در راه آن باید هر خطر و ضرری را تحمل کرد و حتی گاهی باید در این راه جان داد؛ آن گونه که امام حسین(علیه السّلام) بر ضد حکومت یزید قیام کرد و به کار خود عنوان امر به معروف و نهی از منکر داد و در همین راه هم شهید شد.
۴) اصرار گناهکار :
در صورتی واجب است نسبت به باز داشتن دیگران از منکر اقدام کنیم که بدانیم او به آن کار ادامه می دهد؛ وگرنه اگر یک بار خلافی کرده و دیگر تکرار و اصرار نمی کند، یا پشیمان شده است، در این گونه موارد امر و نهی ما واجب نیست.
مراحل امر به معروف و نهی از منکر :
این امر در سه مرحله تقسیم بندی می گردد :
۱
) مرحله قلبی :
منظور از این مرحله این است که ما نسبت به کارهای زشت یا شایسته، از نظر درونی و احساس قلبی، بی تفاوت نباشیم. کارهای خوب همچون ایثار و عدل و … را دوست بداریم و برعکس از اموری مانند دروغ، تقلّب و … بیزار باشیم.
۲) مرحله زبانی :
مرحله بالاتر که مرحله زبانی است، آن است که با زبان و گفتار، طرفدار و تبلیغ کننده خوبی ها و خوبان باشیم و نسبت به بدی ها و گناهکاران و تخلفات و منکرات، اعتراض کنیم. گفتن و نهی زبانی، وقتی تکرار شود هرچند به دور از برخورد عملی و معارضه و درگیری، طرف را به ستوه می آورد یا شرمنده می کند. در این مرحله اگر همه احساس مسئولیت کنند و روح جمعی جامعه، با تذکرهایشان عرصه را بر خلافکاران تنگ کنند، قطعاً در جلوگیری از فساد و گناه، اثر خوبی خواهد داشت.
۳) مرحله عملی :
مرحله سوم مرحله عملی نام دارد. این مرحله از دو مرحله قبل بالاتر است. انسان در این مرحله با عمل و اقدام خویش، در راه نشر خوبی ها و گسترش صفات و کارهای نیک و اجرای احکام دین، بکوشد و نیز عملاً جلوی مفاسد و زشتی ها و انسان های خطاکار و اعمال خلاف و گناه را بگیرد .
البته اقدام زبانی و عملی شرایط و مراتبی دارد. در حکومت اسلامی آنجا که جلوگیری از گناهان فسادها جز با مرحله عملی و اقدام و برخورد ممکن نباشد و نهی از منکر به زدن و زخمی کردن و درگیری و کشتن و امثال اینها بینجامد، در این گونه موارد، باید به نحوی با همکاری و هماهنگی نظام حاکم و نیروهای انتظامی و مقامات مسئول و مراکز مربوط انجام گیرد که به هرج و مرج اجتماعی کشیده نشود.
همچنین اگر جلوگیری از فساد و گناهی، جز با دخل و تصرف در اموال دیگران یا با وارد کردن برخی ضررها انجام نشود، سرسری نمی توان اقدام کرد و نیاز به اذن از مراکز مسئول و مربوط دارد. البته در مواردی مثل اینکه کسی می خواهد دیگری را بکشد، یا خانه ای را آتش بزند، یا از خانه ای به قصد دزدی بالا رود، می توان اقدام به جلوگیری کرد و اقدام کننده را از عمل منکر باز داشت.
برگرفته از : روزنامه رسالت 
منبع : http://www.aftabir.com