رساله آیت الله العظمی نوری همدانی

اهمیّت امر به معروف ونهی ازمنکر

امر به معروف ونهی از منکر در میان فرائض اسلام ، از جهت مو قعیّت و اهمیّت دارای امتیاز مخصوصی می باشد .

وجوب امر به معروف ونهی از منکر در اسلام ، مانند وجوب نماز و روزه و زکوه از ضروریّات دین است کسی که از روی توجّه به لوازم آن وجوب آن را انکار کند ، جزء کفّار محسوب می گردد .در این را بطه قرآن مجید می فرماید : « وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ اُمَّهٌ یَدْعثونَاِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْروُفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون » .یعنی : لازم است در میان شما مسلمانان، جماعتی به دعوت مردم به کارهای نیک و امر کردن مردم به معروف و نهی آنان از منکر قیام کنند و تنها راه فلاح و سعادت این است .

و نیز می فرماید : « کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّهٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ » .یعنی : شما مسلمانان به جهت اینکه به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام می کنید و ایمان به خداوند دارید ، بهترین امّت های جهان می باشید .

حضرت پیغمبر اکرم ( صلّی الله علیه و آله ) می فرمودند : « تا هنگامی که امّت من امر به معروف و نهی از منکر می کنند و به یکدیگر در کارهای نیک کمک می نمایند در خیر و صلاح و خوبی خواهند زیست، ولی همینکه این وظیفه های مهمّ را ترک کنند، برکت از زندگی آنها رخت برمی بندد و بعضی بر بعض دیگر ( بدان بر نیکان ) مسلّط می شوند و دیگر یار و یاوری در آسمان و زمین پیدا نمی کنند .» و نیز فرمودند: « هنگامی که امّتِ من انجام وظیفه امر به معروف ونهی از منکر را به یکدیگر حواله کنند ( یعنی هر یک از ادای این وظیفه مهمّ شانه خالی کرده بگوید که این وظیفه را دیگری باید انجام بدهد ) باید منتظر حوادث ناگوار و عذاب الهی باشند » .و نیز حضرتش فرمودند: « خداوند مؤمن ضعیفی را که دین ندارد، دشمن می دارد» از آن حضرت پرسیدند: « مِؤمن ضعیفی که دین ندارد، کیست؟ » در پاسخ فرمودند : « کسی است که نهی از منکر نمی کند ».

حضرت امیرمِؤمنان ( علیه السّلام ) دریکی ازخطبه هایی که خواندند فرمود : « علّت هلاکت ملّت های پیشین و نزول عقوبت های خداوند برآنها ، این بودکه به انجام معصیت ها اقدام می کردند و علما و متدیّنین آنها ، نهی از منکر نمی نمودند . بنابر این شما ملّت مسلمان از این جریانها عبرت بگیرید و یکدیگر را به انجام کارهای نیک وادار کنید و جلو انجام منکرات را بگیرید

حضرت صادق ( علیه السّلام )  فرمودند : مردی از قبیله خثعم به محضر حضرت رسول( صلّی الله علیه وآله ) شرفیات گردید و پرسید : «با فضیلت ترین اعمال در اسلام کدام است ؟ »

حضرتش پاسخ داد که : « ایمان به خداوتد متعال » .

پرسید : « بعد از آن چه عملی بافضیلت تر است؟ »

فرمود : « صِلَه ارحام » ( ارتباط با خویشاوندان )

سؤال کرد : « از آن پس چه عملی افضل است؟ »

فرمود : « امر به معروف ونهی از منکر »

سپس پرسید : « کدام عمل در پیشگاه خداوند مبغوض ترین اعمال است؟ »

حضرتش در پاسخ فرمود : « برای خداوند شریک قرار دادن ».

سؤال کرد : « بعد از آن کدام عمل مبغوض تر است؟ »

فرمود : « امر به معروف و نهی از منکر »

حضرت امیر مؤمنان ( علیه السّلام ) مردم را در رابطه با نجام این با انجام این دو وظیفه بر چهار دسته تقسیم نموده فرمودند :

۱- برخی از افراد منکَر را با دست و زبان و دل خود انکار می کنند. این قبیل افراد خصلت های خیر و نیکو را بسرحدّ کمال رسانیده اند .

۲- بعضی از اشخاص منکر را با زبان و دل خود انکار می کنند ولی در عمل برای جلوگیری از آن به فعالیّت نمی پردازند. این نوع اشخاص دو خصلت از خصلت  های خیر را انجام داده، ولی یکی از آنها را ( که فعالیّت عملی برای جلوگیری از منکر است) ضایع گذشته اند.

۳- بعضی از افراد فقط در دل خود از منکرات بیزارند، ولی با زبان و دست خود برای جلوگیری از منکر اقدام نمی کنند این قبیل افراد دو خصلت شرافتمند را ضایع گذاشته و تنها به یک خصلت اکتفا می کنند .

۴- دسته ای از افراد بطورکلّی دربرابر منکرات و معاصی که می بینند بی تفاوت می باشند، نه با دل و نه با زبان و نه با دست خود به جلوگیری از منکر نمی پردازند، اینها هر چند در ظاهر به نام انسانهای زنده نَفَسْ می کشند، ولی در حقیقت مردگانی هستند .

بعد از آن فرمود : « تمام اعمال نیک، حتّی جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف ونهی از منکر، مانند قطره ای در برابر دریای خروشان می باشند » . ( در این مورد باید بدانیم که رجحان وفضیلت امر به معروف و نهی از منکر حتّی از جهاد، از این نظر است که ریشه واساس جهاد نیز امر به معروف ونهی از منکر است زیرا اگر حرکت امر به معروف ونهی از منکر درمیان ملّت اسلامی خاموش شود جهاد که اساس عزّت وعظمت اسلا م است نیز تعطیل خواهد شد).بعد از آن افزودند که : « با فضیلت ترین امر به معروف ونهی  از منکر آن است که یک فرد با ایمان رویا روی سلطان جبّار وستمگر با کمال شهامت بایستد واین وظیفه را به انجام برساند ».

حضرت باقر (علیه السّلام ) فرمودند: «امر به معروف ونهی از منکر، راه پیغمبران وصالحان روی زمین است، این فریضه، فریضه بزرگی است که فرائض دیگر تنها در سایه آن برپا می گردند، تنها این فریضه است که امنیّت بخش راهها و رَوِشهای زندگش است، حِلِیپت کسبها و کارها و ادای حقوق فردی و اجتماعی در پرتو آن صورت می گیرد و در سایه این فریضه، زمین ها آباد می شود و از دشمنان اسلام انتقام گرفته می شود و از رشد آنها جلوگیری به عمل می آید و در راستای این فریضه، الهی تمام کارها براساس عدل انجام و روبراه می شود و تا این چراغ در جامعه اسلامی روشن است ظلمی د رهیچ بُعدی نمی تواند عَرْضِ اندام کند ».

معنای معروف و منکر

« معروف » یعنی کار نیکی که عقل خوبی آن ر ادرک می کند و یا شرع مقدّس ما را به خوب بودن آن راهنمایی کرده است و « منکر » یعنی کار بد و ناپسند که عقل بد بودن آن را درک می کند و یا شارع اقدس ما را از ناپسند بودن آن آگاه نموده است .بنابراین هر دو ( معروف و منکر ) دارای مفهوم گسترده ای می باشند بطوری که در صحنه زندگی انسانها کلیّه آنچه که نیک و مستحسن است اعم از امور فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، جسمی، روانی، فردی و اجتماعی، مسول معروف و کلیّه آنچه که ناپسند و دارای عواقب و آثار نامطلوب است چه فرهنگی و چه اقتصادی  چه سیاسی چه روانی و چه جسمی و چه فردی و چه اجتماعی همه و همه ، مشمول منکر می باشند .

 امر و نهی درای مراتبی است

امر به معروف به معنای وادار ساختن افراد به هر وسیله ای که باشد، گفتار یا عمل ( به اشکالی که از موازین اسلام بدست می آید) به کارهای نیک اعمّ از اینکه آن معروف در حال فعلی انجام بگیرد یا فعلاً مقدّماتی را فراهم نمایند و زمینه هایی را بوجود بیاورند که موجب تحقّق معروف در آینده شود، بطوریکه اگر این مقدّمات امروز انجام نمی شود، در آینده آن معروف بوجود نمی آید.

و نهی از منکر یعنی جلوگیری از کارهای بد به هر شکلی که باید اعمّ از اینکه جلو ادامه آن منکری که هم اکنون واقع شده است را بگیرد و مانع ادامه آن گردند یا جلو آن منکری که فعلاً در شُرُف وقوع است گرفته شود یا زمینه ای بوجود بیاورد و مقدّماتی را ترتیب بدهند که مانع وجود منکر در آینده شود بطریکه این مقدّمات اگر فعلاً انجام نمی گرفت و این زمینه سازیها نبود آن منکر در آینده تحقق پیدا می کرد .

گستردگی امر به معروف و نهی از منکر 

بنابر توضیحی که درباره معنای معروف و منکر داده شد و همچنین توضیحی که در رابطه با معنای امر به معروف و نهی از منکر دادیم وسعت و گستردگی این دو فریضه الهی روشن می شود یعنی  آموزش بی سوادان و نادانان، آگاه کردن غافلان، راهنمایی گمراهان، پاکسازی و تهذیب اخلاق انسانها، موعظه، ارشاد، پند و تذکّر، تأسیس مدارس اسلامی، ساختن و تعمیر مساجد و مراکز تعلیم و ترتیب با برنامه های منظّم دینی، ایجاد محیط مساعد و جَوّ خوب، اقدام به ترتیب کودکان و نوجوانان تأسیس مراکز اداره و تربیت سالم برای کارهای یتیمان، تألیف کتابهای سودمند در سطوح مختلف، نوشتن مقالات مفید و چاپ و نشر آنها، بیدار ساختن ملّت ها و توضیح نقشه ها و ترفندهای استعمار برای آنها و راهنمایی آنها به راههای نجات از این دامها، تشکیل سمینارها و کنفرانسهای مفید و آگاهی بخش، آماده کردن علمی و عملی نیروها برای تبلیغ و نشر معارف اسلامی، صرف اموال و اوقات و تحمّل رنجها و زیانها و در راه اهداف مذکوره، همه و همه از شاخه های امر به معروف است ( هر چند در بعضی از این موارد وجوب و در برخی مستحبّ است ) .

چنانچه منع و جلوگیری از تأسیس مراکز فحشاء و فساد از هر راه ممکن و تخریب و بهم زدن آن مراکز پس از تشکیل شدن، جلوگیری از بوجود آمدن جَوّ ومحیط ناسالم، پاسخ صحیح به مکتب های باطل وبی اساس وهمچنین پاسخ به تبلیغات وسیعی که استعمار برای جلوگیری از نشر اسلام بوجود می آورد، ردّ کتابها ومقالات گمراه کننده و منع از انتشار آنها و رو در رویی با جبّاران وطاغوتها در هر عصر و زمان و مبارزه برای جلوگیری از نفوذ ظلم وستم آنها و مجهّز ساختن نیروهای مادّی ومعنوی در راه نابود ساختن هرگونه عوامل استعمار واستثمار وجلوگیری از گسترش آنها وتأسیس مراکز آموزشی واجتماعی اسلامی به منظور جلوگیری از توجّه انسانها به مراکز آموزشی واجتماعی دشمنان اسلام همه وهمه از شاخه های نهی از منکر است ( هر چند در برخی از این موارد وجوب و در بعضی استحباب حکمفرما است ) .

اکنون مطالبی را که ذکر شد با ذکر مثالی توضیح می دهیم :

وادار ساختن افراد به قرائت قرآن ۲ مرحله دارد :

۱- افراد را فعلاً وادار به قرائت قرآن نماییم .

۲- مقدّماتی ترتیب بدهیم و مسائلی بوجود بیاوریم که همه را با سواد کنیم تا قرآن راقرائت کنند.

معلوم است که در مرحله اوّل فقط با سوادهای فعلی قرآن خواهند خواند، ولی در مرحله دوّم همه افراد جامعه اسلامی قرائت قرآن خواهند کرد.منظور ما این نیست که امر به معروف با معنای وسیعی که ( برای امر وهمچنین معروف ) گفته شد در کلیّه معروف ها شامل هر دو مرحله است ونباید آن را در مرحله اوّل محصور بدانیم .

درباره نهی از منکر نیز همین دو مرحله وجود دارد :

۱-جلو افرادی که فعلاً اشتغال به انجام منکری دارند را بگیریم .

۲-مقدّماتی ترتیب بدهیم و وسائل وتجهیزاتی بوجود بیاوریم که اصلاً زمینه وامکانی برای انجام منکربوجود نیاید .

روشن است که هر دو مرحله باید مورد نظر باشد وهرگز محصور در مرحله اوّل نباید باشد واظهر آن است که هر یک از این دو فریضه امر به معروف ونهی از منکر نسبت به مرحله اوّل واجب کفایی است که در صورت اقدام عدّه ای که با قیام آنها آن معروف انجام می گیرد وآن منکر رایج ترک می شود از بقیّه افراد ساقط می شود و امّا نسبت به مرحله دوّم با آن گستردگی که ذکر گردید، واجب عینی است وبر همه افراد  لازم است که در محدوده قدرت و امکانات خود در این راه گام بردارند وبه وظیفه خود عمل نمایند.

آثار وعواقبی که در احادیث اهلبیت عصمت ( علیهم السّلام ) برای امر به معروف ونهی از منکر ذکر شده است، از قبیل اینکه این فریضه امنیّت بخش راها و روشهای زندگی وموجب حلال شدن همه کسبها وکارها و ادای حقوق فردی واجتماعی وآباد شدن زمینها وجلوگیری از رشد قدرت دشمنان اسلام وانجام یافتن کلیّه کارها بر اساس عدل و رو براه شده همه کارها بر اساس موازین اسلامی است؛ بهترین گواه است که فریضه امر به معروف ونهی از منکر با همان گستردگی  که ذکر گردید، مورد نظر حضرت رسول اکرم ( صلّی الله علیه واله ) وائمه اطهار (علیهم السّلام ) است ونباید آنرا در قالب محدودی محصور نمود، از خداوند متعال توفیق عمل به این وظیفه را مسألت می نماییم .

امر به معروف ونهی از منکَر 

( مسأله ۲۷۸۴ )امر به معروف و نهی از منکر با شرائطی که ذکر خواهد شد واجب است و ترک آن معصیت است و در مستحبّات و مکروهات امر و نهی ، مستحبّ است.

( مسأله ۲۷۸۵ ) امر به معروف و نهی از منکر واجب کفائی می باشد و در صورتی که بعضی از مکلًّفین قیام به آن بکنند از دیگران ساقط است، و اگر اقامه معروف و جلوگیری از منکر موقوف بر اجتماع جمعی از مکلَّ باشد ، واجب است اجتماع کنند .

( مسأله ۲۷۸۶ ) اگر بعضی امر و نهی کنند و مؤثر نشود و بعض دیگر احتمال بدهند که امر آنها یا نهی آنها مؤثر است  واجب است امر و نهی کنند.

( مسأله ۲۷۸۷ ) بیان مسأله شرعیّه کفایت نمی کند در امر به معروف و نهی از منکر بلکه باید مکلّف امر و نهی کند.

( مسأله ۲۷۸۸ ) در امر به معروف و نهی از منکر قصد قربت معتبر نیست، بلکه مقصود اقامه واجب و جلوگیری از حرام است.

 شرایط امر به معروف ونهی از منکر 

( مسأله ۲۷۸۹ ) چند چیز شرط است در واجب بودن امر به معروف و نهی از منکر :

اوّل : آنکه کسی که می خواهد امر و نهی کند، بداند که آنچه شخص مکلّف بجا نمی آورد واجب است بجا آورد، و آنچه بجا می آورد باید ترک کند و بر کسی که معروف و منکر را نمی داند واجب نیست.

دوّم : آنکه احتمال بدهد امر و نهی او تأثیر می کند، پس اگر بداند اثر نمی کند واجب نیست.

سوّم : آنکه بداند شخص معصیت خود را تکرار کند، پس اگر بداند یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که تکرار نمی کند، واجب نیست.

چهارم: آنکه در امر و نهی، مفسده ای نباشد پس اگر بداند یا گمان کند که اگر امر یا نهی کند ضرر جانی یا عرضی و آبروئی یا مالی قابل توجّه به او می رسد واجب نیست، بلکه اگر احتمال صحیح بدهد که از آن ترس ضررهای مذکور را پیدا کند واجب نیست بلکه اگر بترسد که ضرری متوجّه متعلِّقان او می شود واجب نیست بلکه با احتمال وقوع ضرر جانی یا عِرضی و آبروئی یا مالی موجب حَرَج بر بعضی مؤمنین، واجب نمی شود بلکه در بسیاری از موارد حرام است.

( مسأله ۲۷۹۰ ) اگر معروف یا منکر از اموری باشد که شارع مقدس به آن اهمیّت زیاد می دهد مثل اصول دین یا مذهب و حفظ قرآن مجید وحفظ عقاید مسلمانان یا احکام ضروریّه، باید ملاحظه اهمیّت شود و مجردّ ضرر، موجب واجب نبودن نمی شود پس اگر توقّف داشته باشد حفظ عقائد مسلمانان یا حفظ احکام ضروریّه اسلام بر بذل جان و مال، واجب است بذل آن.

( مسأله ۲۷۹۱ ) اگر بدعتی در اسلام واقع شود، مثل منکراتی که دولتهای جائر انجام می دهند به اسم دین مبین  اسلام، واجب است خصوصاً بر علماء اسلام اظهار حق وانکار باطل، واگر سکوت علماء اعلام موجب هتک مقام علم وموجب اسائه ظنّ به علماء اسلام شود واجب است اظهار حق به هر نحوی که ممکن است اگر چه بدانند تأثیر نمی کند.

(مسأله ۲۷۹۲ ) اگر احتمال صحیح داده شود که سکوت موجب آن می شود منکری معروف شود یا معروفی منکر شود بر علماء اعلام اظهار حق واعلام آن، وجایز نیست سکوت.

(مسأله۲۷۹۳ ) اگر سکوت علماء اعلام موجب تقویت ظالم شود یا موجب تأیید او گردد یا موجب جرأت او شود بر سایر محرّمات، واجب است اظهار حق وانکار با طل، اگر چه تأثیر فعلی نداشته باشد.

(مسأله ۲۷۹۴ ) اگر سکوت علماء اعلام باشد که مردم به آنها بدگمان شوند وآنها را متهم کنند به سازش با دستگاه ظلم، واجب است اظهار حق وانکار باطل، اگر چه بدانند جلوگیری از محرّم نمی شود واظهار آنها اثری برای رفع ظلم ندارد.

مراتب امربه معروف ونهی ازمنکر 

(مسأله ۲۷۹۵ ) برای امر به معروف ونهی از منکر مراتبی است وجایز نیست با احتمال حاصل شدن مقصود از مرتبه پائین، به مراتب دیگر عمل شود.

(مسأله ۲۷۹۶ ) مرتبه اوّل آنکه با شخص معصیت کار طوری عمل شود که بفهمد برای ارتکاب او به معصیت این نحو عمل با او شده است، مثل اینکه از او رو برگرداند، یا با چهره عبوس با او ملاقات کند ، یا ترک مراوده با او کند واز او اعراض کند به نحوی که معلوم شود این امور برای آن است که او ترک معصیت کند.

(مسأله ۲۷۹۷ ) اگر در این مرتبه درجاتی باشد لازم است با احتمال تأثیر درجه خفیف تر، به همان اکتفا کند. مثلاًاگراحتمال میدهد که با تکلّم با او مقصود حاصل می شود به همان اکتفا کند وبه درجه بالاتر عمل نکند خصوصاً اگر طرف شخصی است که این نحو عمل موجب هتک او می شود .

(مسأله ۲۷۹۸ ) اگر اعراض نمودن وترک معاشرت با معصیت کار موجب تخفیف معصیت می شود یا احتمال بدهد که موجب تخفیف می شود، واجب است اگر چه بداند موجب ترک بکلّی نمی شود، واین امر در صورتی است که با مراتب دیگر، نتواند از معصیت جلوگیری کند .

(مسأله ۲۷۹۹ ) اگر علماء اعلام احتمال بدهند که اعراض از ظلمه وسلاطین جور موجب تخفیف ظلم آنها می شود  واجب است اعراض کنند از آنها وبه ملت مسلمان بفهمانند اعراض خود را.

(مسأله۲۸۰۰ ) مرتبه دوّم از امر به معروف ونهی از منکر، امر ونهی به زبان است پس با احتمال تأثیر وحصول سایر شرایط گذشته، واجب است اهل معصیت را نهی کنند وتارک واجب را امر کنند به آوردن واجب .

(مسأله ۲۸۰۱ ) اگر احتمال بدهد که با موعظه ونصیحت، معصیت کار ترک می کند معصیت را ، لازم است اکتفا به آن ونباید از آن تجاوز کند.

(مسأله ۲۸۰۲ ) اگر می داند که نصیحت تأثیر ندارد، واجب است با احتمال تأثیر امر ونهی الزامی کند، اگر تأثیر نمی کند مگر با تشدید در گفتار وتهدید بر مخالفت، لازم است لکن باید از دروغ ومعصیت دیگر احتراز شود.

(مسأله ۲۸۰۳ ) جایز نیست برای جلوگیری از معصیت، ارتکاب معصیت مثل فحش ودروغ واهانت مگر آنکه معصیت، از چیزهائی باشد که مورد اهتمام شارع مقدّس باشد وراضی نباشد به آن به هیچ وجه، قتل نفس محترمه ، در این صورت باید جلوگیری کند به هر نحو ممکن است.

(مسأله ۲۸۰۴ ) اگر عاصی ترک معصیت نمی کند مگر به جمع مابین مرتبه اوّلی وثانیه از انکار واجب است جمع به اینکه هم از او اعراض کند و ترک معاشرت نماید وبا چهره عبوس با او ملاقات کند وهم او را امر به معروف کند لفظاً ونهی کند لفظاً.

(مسأله۲۸۰۵ ) مرتبه سوّم توّسل به زور وجبر است پس اگر بداند یا اطمینان داشته باشد که ترک منکر نمی کند یا واجب را بجا نمی آورد مگر با اعمال زور وجبر، واجب است لکن باید تجاوز از قدر لازم نکند.

(مسأله ۲۸۰۶ ) اگر ممکن شود جلوگیری از معصیت به اینکه بین شخص و معصیت حائل شود وبا این نحو مانع از معصیت شود لازم است اقتصار به آن اگر محذور آن کمتر از چیزهای دیگر باشد.

(مسأله ۲۸۰۷ ) اگر جلوگیری از معصیت توقّف داشته باشد بر اینکه دست معصیت کار را بگیرد یا اورا از محلّ معصیت بیرون کند یا در آلتی که به آن معصیت می کند تصرّف کند جایز است  بلکه واجب است عمل کند.

(مسأله ۲۸۰۸ ) جایز نیست اموال محترمه معصیت کار را تلف کند مگر آنکه لازمه جلوگیری از معصیت باشد در این صورت اگر تلف کند ضامن نیست ظاهراً، ودر غیر این صورت، ضامن ومعصیت کار است.

(مسأله ۲۸۰۹ ) اگر جلوگیری از معصیت توقّف داشته باشد بر حبس نمودن معصیت کار در محلّی یا مانع نمودن ازآنکه به محلّی وارد شود واجب است، با مراعات مقدار لازم وتجاوز ننمودن از آن .

(مسأله ۲۸۱۰ ) اگر توتقّف داشته باشد جلوگیری از معصیت بر کتک زدن و سخت گرفتن بر شخص معصیت کار و در مضیقه قرار دادن او، جایز است لکن لازم است مراعات شود که زیاده روی نشود وبهتر آن است که در این امر ونظیر آن اجازه از مجتهد جامع الشرایط گرفه شود.

(مسأله۲۸۱۱ ) اگر جلوگیری از منکرات واقامه واجبات موقوف باشد بر جرح و قتل، جائز نیست مگر به اذان جامع الشرایط با حصول وشرائط آن .