بررسی میزان آگاهی و نگرش دانشجویان در زمینه امر به معروف و نهی از منکر
|
در این پژوهش کوشش شده است با استفاده از یک پرسشنامه،میزان آگاهی و نگرش ۲۰۷ تن از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران(۱۲۰ زن و ۸۷ مرد)نسبت به فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر و چگونگی نگرش و آگاهی ایشان نسبت به اصول و شیوههای اجرا و معرفی آن در سطح جامعه توسط ارگانهای دولتی و رسانههای گروهی مورد بررسی قرار گیرد.
این دانشجویان در رشتههای مختلف دانشگاه یاد شده و در سطوح تحصیلی مختلف مشغول تحصیل بودهاند.هدف از اجرای این پژوهش،شناخت میزان آگاهی و نگرش این گروه از دانشجویان نسبت به فریضه ی امر به معروف و آگاه شدن نسبت به چگونگی نگرش ایشان نسبت به اصول علمی و عملی آن و دستیابی به روشهایی برای معرفی هرچه مؤثرتر و مفیدتر این فریضه در جامعه بوده است.
دادههای پژوهش با کمک روشهای آماری توصیفی، آزمون t مستقل و تحلیل واریانس یک متغیره و به کمک نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.یافتههای پژوهش نشان داد که میزان نگرش دانشجویان متأهل تفاوت معنیداری با نمرات نگرش دانشجویان مجرد داشته است، متغیر سن نیز تفاوت معنیدار را در زمینه نمرات نگرش دانشجویان به وجود آورد.همچنین در زمینه جنسیت،تفاوت معنیداری بین دو گروه مردان و زنان مشاهده گردیده است.به طور کلی،نتایج نشان میدهد که میزان آگاهی و نگرش دانشجویان یاد شده در سطح خوب و رضایتبخش برآورد گردیده و نسبت به یافتههای بررسی مشابه،تفاوت معنیداری را نشان نداده است.
« خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ »
(اعراف،۱۹۹) «عفو را عادت کن و امر به معروف کن و از جاهلان اعراض نما».
بررسیها نشان دادهاند که نگرش فرد نسبت به پدیدههای مختلف،رفتار فرد را نسبت به آنها شکل میدهند و پژوهش نسبت به نگرشهای افراد و سنجش آنها میتواند چگونگی رفتار ایشان را در آینده نسبت به آن پدیدهء حاضر اجتماعی یا فرهنگی پیشبینی کند(بارون Baron ،بیرن Byrne، گریفیت Griffit ۱۹۷۴). تعالیم دینی و مذهبی و جلوههای آن، بخش جداییناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی هر قوم و ملت است و اسلام به عنوان دینی متعالی، در بسیاری از جنبههای زندگی ما مسلمانان نمود یافته است.
یکی از دستورات مهم اسلام که در مورد آن سفارش بسیار شده،امر به معروف و نهی از منکر است. از آنجا که نباید نسبت به رفتار دیگران بیتفاوت بود و افراد در نظام اسلامی موظفند که نسبت به اعمال دیگران کم و بیش نظارتها و عکس العملهایی داشته باشند،یعنی همان چیزهایی که در لزوم ارشاد و دعوت به خیر و تواصی به حق و امر به معروف و نهی از منکر مطرح است،باید سعی کرد که خطاکار را از کار زشت باز داشت.از طرف دیگر،رعایت کرامت انسان و حفظ عرض و آبروی او اقتضا میکند که حیثیت و آبروی اشخاص- هرچند گناهکار باشند- حفظ شود. بنابراین دقت و ظرافت فریضه امر به معروف و نهی از منکر به خوبی آشکار میشود.
خداوند متعال به خاطر برجستگی امر به معروف و نهی از منکر در مجموعه احکام و وظایف اسلامی،نشان برجسته «بهترین امت»را به مسلمانان اعطا فرموده است:
«کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ»(آل عمران،۱۰۰)
«بهترین امتی که بر مردم نموار شده است شمائید هرگاه امر به معروف و نهی از منکر کنید و به خدا ایمان داشته باشید».
از پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله) درباره اهمیت نهی از منکر چنین نقل شده است:
«ان الله عزّ و جلّ لیبغض المؤمن الضعیف الذی لا دین له، فقیل:و ما المؤمن الضعیف الذی لا دین له،قال:الذی لا ینهی عن المنکر»،(به نقل از رحیمیان،۱۳۶۶)، «همانا خداوند دشمن میدارد مؤمن ضعیفی را که دین ندارد!سؤال شد که مؤمن ضعیفی که دین ندارد کیست؟فرمود کسی که نهی از منکر نمیکند».
با توجه به بیانات رهبر انقلاب که مسئله امر به معروف و نهی از منکر و مقابله با تهاجم فرهنگی و اهمیت آن را بهویژه در اوضاع کنونی خاطرنشان ساختند و با دلسوزی و شور انقلابی،بر اهمیت این فریضه الهی تأکید ورزیدند،مسئولان کشور، نهادها و آحاد مردم باید میدان را برای نفوذ عناصر فاسد و رخنه فرهنگ منحط غربی و طراحان تهاجم خالی نکنند و با عمل به این وظیفه به هر شیوه مناسب،به دفاع از اسلام و انقلاب و ارزشها برخیزند و با توطئه مقابله کنند.
متأسفانه علیرغم اعتقاد به این اصل، اغلب مردم به نوعی بیتفاوتی در برابر منکرات کشیده شدهاند و اگر در گذشته تظاهر و حرکت و اعتراضی میکردند و اینجا و آنجا تجمعی داشته و از اشاعه مظاهر غربی شکوه و گلایهای مینمودند، امروزه دیگر از آن تحرکات خبری نیست؛گویا توجیه شدهاند که وضع موجود را باید تحمل کرد و یا از آنها اسقاط تکلیف شده و یا امر و نهی واجب کفایی است و دیگران عهدهدار آنند (رهبر،۱۳۷۲).
به هر حال برای حفظ ارزشها،در پیکار نظامی،جهاد و شهادت مورد توجه قرار میگیرد و در عرصه فرهنگی امر به معروف و نهی از منکر که خود نیز از مراحل جهاد است و حتی از پیکار نظامی دشوارتر است، هوشیاری و حساسیت بسیاری را میطلبد.رمز اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در اسلام را در همین نکته باید کاوید.امام باقر (علیه السّلام) در یک روایت بسیار مهم و تکان دهنده،این مضمون را بیان فرموده که بخشی از آن چنین است:
«در آخر الزمان گروهی میآیند ریاکار که امر به معروف و نهی از منکر را ترک میکنند، آن را واجب نمیدانند مگر هنگامی که از ضربه و زیان در امان باشند و برای خود عذرها میتراشند.نماز و روزه را به جا میآورند،زیرا به مال و جان آنان لطمهای نمیزند و اگر نماز هم زیان مالی یا جانی برای آنان داشت آنرا کنار میزند،همانگونه که بالاترین و ارزشمندترین فرایض را به دور افکندهاند.امر به معروف و نهی از منکر فریضهای است بزرگ که به وسیله آن سایر فرایض دین بپا میشود.آنگاه که این وظیفه ترک شود،خداوند بر آنان خشم میگیرد و عقوبت الهی آنان را فراگیر میشود و نیکان در خانه اشرار و کودکان در کنار بزرگسالان به هلاکت میرسند.خداوند به شعیب نبی خطاب کرد که از اقوام تو صد هزار را عقاب خواهم کرد،چهل هزار از آنها تبهکارانند و شصت هزار از نیکان!شعیب عرض کرد:خدایا وضع اشرار معلوم،اما نیکان را چرا عذاب خواهی کرد؟ فرمود:زیرا آنها با اهل گناه سازش کردند و برای خدا بر تبهکاران خشم ننمودند»،(وسایل الشیعه،وافی،به نقل از رهبر،۱۳۷۲).
در جامعهای که امر به معروف و نهی از منکر حالت فراموش شده پیدا کند و موضوعی جنبی و حاشیهای تلقی شود،از جهت فرهنگی به تدریج مردم نسبت به امور ارزشی، بیگانه و جاهل گردیده و نوعاً ممکن است ضد ارزشها را ارزش و ارزشها را ضد ارزش به حساب آورند؛ و از جهت سیاسی و اجتماعی اگر موجودیت علمی و فرهنگی و انقلابی آنان مورد تهدید قرار گیرد و به طور تهاجمی از ناحیه دشمنان اسلام،اصول و افکار و اندیشههای دینی آنان به باد مسخره و انتقاد گرفته شود،هیچگونه واکنش دفاعی از خود نشان نداده و با حالت انعطافپذیری و سازشکارانه با آغوش باز از فرهنگ مهاجم بیگانگان استقبال مینمایند و نهتنها در خود و محیط افکار و اندیشههای خود،این حالت را مییابند و در آن محدود از این وضعیت استقبال مینماید بلکه دیگران را هم به سوی آن وضعیت انفعالی دعوت میکنند و درباره آن قلمفرسایی کرده و از ضرورتهای پذیرش فرهنگ جهانی و نظم نوین حاکم بر جهان مینویسند و از اینکه ما نمیتوانیم جدا از دنیای امروز زندگی کنیم و دنیا مانند یک دهکده کوچکی است و عالم،عالم ارتباطات است و جدای از ارتباطات نمیتوان زندگی کرد و این شیوههای علمی است و با شیوههای علمی نمیتوان مقابله کرد و امثال آن،افراد جامعه را به سوی پذیرش بیقید و شرط این فرهنگ مزمن و عملکرد دعوت نموده و شرایط را برای نفوذ این برخورد و باورهای غلط و خطرناک آماده میسازند(بیات،۱۳۷۱).
در این شرایط برای حفظ و پاسداری از موازین فرهنگی،سنتی،ملی و اعتقادی چه باید کرد؟چه روش و شیوهای برای حفظ و ارتقاء معیارهای فرهنگی و ارزشهای دینی ما مفیدتر و کارآمدتر است؟در پاسخ به این پرسش باید گفت که اسلام رهنمودهای مشخص و روشنی را مطرح نموده که امر به معروف و نهی از منکر یکی از آنهاست و برای آن اهمیت فراوانی قائل شده است.
امر به معروف و نهی از منکر در بسیاری از امور همچون امور اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی و حتی علمی از واجبات کفایی است و هدف آن این است که جامعه اسلامی همیشه بیدار و هوشیار بوده و مواظب اوضاع داخلی و خارجی باشد و مردم ناظر اعمال و کردار یکدیگر بوده و در حقیقت چشم و گوش برای هم باشند و نگذارند از طرف دشمنان آگاه و دوستان نادان و ناآگاه،اعمال سلیقههای انحرافی در فکر و اندیشه و عمل در محیط اسلامی صورت گیرد و موجب تزلزل و سستی معتقدات دینی و باورهای الهی گردند.در قرآن کریم چنین آمده است:«امتی و گروهی از شما قیام نمایند و جامعه را از طریق امر به معروف و نهی از منکر بیم و هراس قرار داده و آنان امر به معروف و نهی از منکر نموده و از بیاعتنایی به واجبات و سهلانگاری درباره آنها و از ارتکاب به محرمات نهی کرده و جلوگیری نمایند».(سوره آل عمران،آیه ۱۰۴)
از سوی دیگر امر به معروف و نهی از منکر مشروط به زمان و مکان خاصی نیست.انسان خیرخواه باید همیشه خیر مردم و مسلمانان را بخواهد و خیر آنان در پیروی از مکتب حیاتبخش اسلام است که از راه امر به معروف و نهی از منکر به دست میآید و این وظیفهای است همگانی و همیشگی و باید مسلمانان از این فریضه سرباز نزنند و بدون ترس و واهمه در پی اصلاح امور خودشان باشند.بر مسلمانان تمام کشورهای اسلامی است که برای احیای فرهنگی امر به معروف و نهی از منکر،قیام کنند و این دو شعار بزرگ اسلام را رها نکنند که در آن صورت،جز خواری و ذلت نصیبشان نخواهد شد و بیگمان مرگ با عزت ارزشمندتر از زندگی ننگین است (مطهری،۱۳۶۳).
با توجه به آنچه بیان گردید روشن است که اجرای این فریضه بزرگ توسط دانشجویان که یکی از گروههای مهم روشنفکر جامعه هستند از اهمیت و ویژگی خاصی برخوردار است.چه، در آینده هریک از این افراد و یا دست کم بسیاری از آنان در موقعیتها و شرایطی قرار خواهند داشت که توجه آنان به فریضه امر به معروف و نهی از منکر تأثیر بسزایی در جامعه خواهد داشت.برای اجرای هرچه مؤثرتر امر به معروف،در درجه نخست نیاز به شناخت میزان آگاهی این افراد نسبت به آن و آگاهی از میزان ضرورت اجرای آن است.
پژوهش حاضر در این راستا و با هدفهای بررسی میزان آگاهی و چگونگی نگرش گروهی از دانشجویان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اجرا شده است چند هدف فرعی نیز در پژوهش حاضر مورد توجه بوده است:
۱-شناخت پارهای از سؤالات حیاتی جامعه،هویت فرهنگی،معیارها و ارزشهای رایج فرهنگی در جامعه اسلامی ایران.
۲-شناسایی روشهای بهرهگیری بهینه از موازین فرهنگی اصیل جامعه.
۳-پی بردن به تفاوتهای موجود بین نگرش و آگاهی گروهی از دانشجویان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر به بیان دیگر پرسشهای مطرح شده در اجرای این پژوهش به شرح زیر بوده است:
۱-آیا میتوان تفاوتی در نگرش دانشجویان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر مشاهده نمود؟
۲-آیا در نگرش گروهها نسبت به چگونگی اجرای امر به معروف تفاوتهایی وجود دارد؟
۳-آیا میزان نمرات نگرش گروهها نسبت به اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه به یک نسبت دیده میشود؟
آزمودنیهای پژوهش را ۲۰۷ نفر(۱۲۰ زن و ۸۷ مرد) از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران تشکیل دادهاند که به روش نمونهگیری تصادفی انتخاب شدهاند.
ابزار پژوهش را یک پرسشنامه دو قسمتی شامل ۱۷ پرسش نگرشی،آگاهی و چند پرسش مربوط به مشخصات آزمودنیها تشکیل داده است که در آن متغیرهایی چون سن، جنسیت،وضعیت تأهل و رشته تحصیلی مورد پرسش قرار گرفته است.پرسشهای این ابزار پژوهشی با استفاده از پرسشنامههای نگرشی و آگاهی موجود و مشورت با صاحبنظران آشنا به امور فقهی تنظیم شده است.
برای نمرهگذاری پرسشنامه به این روش اقدام شده است که به پرسشهای با پاسخ درست ۱ نمره و به پرسشهای با پاسخ نادرست نمرهای تعلق نمیگیرد.
بالا با پایین بودن نمرات به دست آمده در پرسشنامه نگرش یاد شده،به منزله بالا یا پایین بودن میزان آگاهی یا نگرش آزمودنی ها تلقی شده است.
روش تحلیل دادهها
تجزیه و تحلیل داده از شیوههای تحلیل آمار توصیفی مانند فراوانی،درصد،میانگین و آزمونهای آماری t مستقل و تحلیل واریانس یک متغیری،با نرمافزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
شیوه اجرای پژوهش
به منظور گردآوری اطلاعاتی درباره شیوه نگرش دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر،نخست پرسشنامهای که بتواند این اطلاعات را به بهترین شکلی گردآوری کند تنظیم شد و برای بررسی میزان قابل اجرا بودن آن در یک نمونه محدود به مورد اجرا گذاشته شد.پس از کسب آگاهی از چند و چون مشکلات مربوط به تکمیل آن،تغییرات مختصری در پرسشهای آن داده شد. سپس پرسشنامه نهایی تهیه و آماده استفاده گردید و برای انتخاب نمونه مورد بررسی،۲۰۷ نفر از بین دانشجویان رشتههای مختلف دانشگاه علوم پزشکی انتخاب شدند.برای این منظور نخست ۲۰ کلاس از سالهای مختلف رشتههای علوم پایه،فیزیوپاتولوژی و پرستاری به تصادف انتخاب گردید.سپس با استفاده از فهرست نام دانشجویان هر کلاس به تصادف و با استفاده از جدول اعداد تصادفی ۱۰ نفر انتخاب شدند که در مجموع ۲۲۰ نفر را شامل میشدند.از این تعداد، ۱۳ نفر به دلایل مختلف از شرکت در مصاحبه و تکمیل پرسشنامه امتناع نمودند که تعداد آزمودنیها به ۲۰۷ نفر کاهش یافت.از این افراد خواسته شد که در صورت تمایل به پرسشنامه پاسخ دهند.در پایان،اطلاعات منعکس شده در پاسخنامهها گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
پرسشنامههای یاد شده توسط تنی چند از پژوهشگران بخش پژوهش انستیتو روانپزشکی تهران که سابقه طولانی در امر پرسشگری و پژوهش در موضوعات اجتماعی و روانشناختی دارند به آزمودنیها ارائه گردیده است و توضیحات لازم توسط ایشان به آزمودنیها داده شده است.
یافتههای پژوهش
همانطور که خاطرنشان گردید،هدف از اجرای پژوهش حاضر بررسی نگرش گروهی از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر و به دست آوردن اطلاعاتی راجع به میزان آگاهی و نگرش آنان نسبت به اصول اساسی فریضه یاد شده بوده است.
اطلاعات مربوط به فراوانی مطلق و نسبی گروه مورد بررسی بر حسب گروه سنی در جدول ۱ ارائه گردیده است. همانطور که در جدول ملاحظه میشود بیشترین فراوانی در گروه سنی ۲۵-۲۱ سال بوده است.توزیع فراوانی مطلق و نسبی افراد مورد بررسی بر حسب جنسیت در جدول ۲ منعکس گردیده است.
جدول ۱- توزیع فراوانی مطلق و نسبی گروه مورد بررسی بر حسب گروههای سنی
جدول ۲- توزیع فراوانی مطلق و نسبی آزمودنیهای پژوهش بر حسب جنسیت
یافتههای پژوهش در ارتباط با وضعیت تأهل آزمودنیها در جدول ۳ ارائه گردیده است.همانطور که جدول نشان میدهد بیشترین درصد آزمودنیهای پژوهش را(۶/۸۳ درصد ) مجردها تشکیل میدهند.
اطلاعات مربوط به وضعیت تحصیلی آزمودنیها در جدول ۴ منعکس گردیده است.بر اساس اطلاعات ارائه شده در این جدول ۸/۴۸ درصد آزمودنیهای پژوهش در گروه سوم (دانشجویان پرستاری)قرار دارند.
جدول ۳- توزیع فراوانی مطلق و نسبی گروههای مورد بررسی بر حسب وضعیت تأهل
جدول ۴- توزیع فراوانی مطلق و نسبی آزمودنیهای پژوهش بر حسب وضعیت تحصیل
مقایسه میانگین و انحراف استاندارد میزان نمرات نگرش دانشجویان و محاسبه آن با آزمون t مستقل نشان داد که تفاوت معنیداری بین نمرات نگرش دو جنس وجود داشته است(۰۵/۰>P 9/1 t 205 df )،همچنین مقایسه تفاوت میانگین و انحراف استاندارد میزان نمرات نگرش دانشجویان در محاسبه آن با آزمون t مستقل تفاوت معنیداری را بین نمرات گروه متأهل نسبت به نمرات گروه مجرد نشان داده است(۰۵/۰ P 2/2- t 205 df (جدول ۶).
جدول ۵- مقایسه میانگین و انحراف استاندارد میزان نمرات نگرش دانشجویان و محاسبه آن با آزمون t مستقل
جدول ۶- مقایسه میانگین و انحراف استاندارد میزان نمرات نگرش دانشجویان و محاسبه آن با آزمون t مستقل
نتایج مربوط به تحلیل نمرات بدست آمده با استفاده از تحلیل واریانس یک متغیری نشان داد که بین برخی از گروههای سنی تفاوت معنیداری در نگرش آنان نسبت به موضوع مورد بررسی وجود دارد(۰۱/۰> p 3 /4 F )به طوری که گروه سنی ۲۶ سال به بالا نگرش مثبتتری را در مقایسه با گروه سنی ۲۵-۲۱ سال ارائه نموده است(جدول ۷).
همچنین مقایسه یافتههای پژوهش در ارتباط با وضعیت تحصیلی آزمودنیها با کمک تحلیل واریانس یک متغیری نشان داد که ارتباط معنیداری بین گروههای تحصیلی و شیوهء نگرش آنان نسبت به موضوع مورد بررسی وجود ندارد (جدول ۸).
جدول ۷- نتایج تحلیل واریانس یک متغیره عامل سن در ارتباط با نگرش دانشجویان
نتایج تحلیل واریانس یک متغیر عامل سطح تحصیلات در ارتباط با شیوه نگرش دانشجویان نسبت به فریضه یاد شده نیز تفاوت معنیداری از نظر آماری بین این دو متغیر نشان نداد (جدول ۸)و توزیع فراوانی نمرات مربوط به ارزیابی آگاهی دانشجویان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر به تفکیک هر سؤال در جدول ۹ ارائه گردیده است.همانطور که جدول نشان میدهد بیشترین درصد افراد مورد بررسی، ضرورت اجرای امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه یادآور شدهاند. نتایج مربوط به ارزیابی نگرش دانشجویان نسبت به اصول فریضه امر به معروف و نهی از منکر به تفکیک هر سؤال در جدول ۱۰ ارائه گردیده است. همانطور که در جدول ملاحظه میشود ۱/۸۴ درصد افراد مورد بررسی گنجانیدن مسائلی چون گرانی و رشوه را در برنامههای امر به معروف و نهی از منکر ضروری دانستهاند، و بیشترین فراوانیهای نگرش دانشجویان به ترتیب در سؤالات:۸،۱، ۱۱،۱۰،۶ دیده شده است.
جدول ۸- نتایج تحلیل واریانس یک متغیر عامل گروههای تحصیلی در ارتباط با نگرش دانشجویان
جدول شماره ۹- توزیع فراوانی نمرات ارزیابی آگاهی دانشجویان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر
————————————-
دکتر سید احمد واعظی،عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
برگرفته از:علوم انسانی – دانشگاه اسلامی – زمستان ۱۳۷۶ – شماره ۳
منبع : http://www.noormags.com