بررسی تطبیقی امر به معروف در آخرالزمان، جمهوری اسلامی ایران و حکومت جهانی امام عصر(عج)(۲)

ترک امر به معروف و نهی از منکر، ترویج امر به منکر و نهی از معروف، مصادیق معروف‌های متروک و منکرات رایج و مصادیق معروف‌ها و منکرات وارونه شده در آخرالزمان، سرنوشتی است که برای امر به معروف و نهی از منکر رقم می خورد.

مسأله امر به معروف و نهی از منکر در نظام جمهوری اسلامی ایران

اصل هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چنین می‌گوید: در جمهوری‏ اسلامی‏ ایران،‏ دعوت‏ به‏ خیر، امر به‏ معروف‏ و نهی‏ از منکر وظیفه‌ای‏ است‏ همگانی‏ و متقابل‏ بر عهده‏ مردم‏ نسبت‏ به‏ یکدیگر، دولت‏ نسبت‏ به‏ مردم‏ و مردم‏ نسبت‏ به‏ دولت‏. شرایط و حدود و کیفیت‏ آن‏ را قانون‏ معین‏ می‏کند. «والمؤمنون‏ و المؤمنات‏ بعضهم‏ اولیاء بعض‏ یأمرون‏ بالمعروف‏ و ینهون‏ عن المنکر».

همان‌طور که می‌دانیم این اصل، تکلیف جدیدی را برای شهروندان ایرانی وضع ‌نکرده و ‌در واقع، تأکیدی برای توجه بیشتر و جدی‌تر مردم به این موضوع بود. در همین راستا برخی از نهادها و مؤسساتی که متولی امور مذهبی و انقلابی بودند، مانند سازمان و دفتر تبلیغات اسلامی، جامعه مدرسین و… بخشی از فعالیت‌های خود را مصروف به انجام بُعد نرم‌افزاری موضوع کردند.۱ در بُعد سخت افزاری نیز عملاً وظایف تفکیک شد. مرحله لسانی و تذکر بیانی برعهده همه مردم باقی ماند، اما برخورد عملی که ممکن بود گاه منجر به ضرب و جرح نیز بشود برعهده نیروهای انتظامی (قبل از ادغام، به صورت مشخص، کمیته انقلاب اسلامی) قرار گرفت.

در طول سال‌هایی که غالباً دهه اول انقلاب را در برمی‌گرفت، موضوع به همین شکل پیگیری می‌شد تا این‌که در سال ۱۳۷۲ برای عمل نمودن به محتوای آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران، به دستور مقام معظم رهبری، ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر شروع به کار کرد؛ متأسفانه در طول شانزده سالی که از تأسیس این نهاد مهم و کلیدی می‌گذرد، حضور پررنگ و مؤثری مشاهده نمی‌شود؛ هرچند فعالیت‌های قابل توجهی در طول این سال‌ها انجام شده است.

در سال ۱۳۸۷ نیز طرحی با نام طرح «مبارزه با مفاسد اجتماعی» در دستور کار نیروی انتظامی قرار گرفت که بازتاب‌های متفاوتی در اجتماع داشت. بخشی از برخوردهای این طرح با مفسدان مشهور محلات و مناطق بود که این برخوردها تا حد زیادی رضایت‌مندی شهروندان را دربرداشت. اما در مقابل، آن دسته از برخوردها که با پوشش ظاهری اعم از لباس و آرایش شهروندان عادی بود، چندان مورد اقبال قرار نگرفت که البته علت آن، بی‌میلی مردم به رعایت حجاب نبود، بلکه نحوه برخوردها چندان مناسب نبود.

در برخی موارد با تندی و رفتار غیراسلامی با افراد برخورد می‌شد و یا برخوردها به صورت اصولی و مبنایی انجام نمی‌شد. نکته مهم در این رابطه این بود که افراد، چنانچه باید، نسبت به این تذکرات توجیه نمی‌شدند و اساساً فضا، مدت و شرایط تذکر به گونه‌ای نبود که افراد به صورت مبنایی توجیه شده و این موضوع را رعایت کنند. نقد و بررسی این جریانات از عهده این نوشتار خارج است و به همین میزان بسنده می‌شود.

با مقایسه آخرالزمان و پس از ظهور، مواردی در نظام جمهوری اسلامی قابل بررسی می‌باشد:

۱٫ قانون‌گذاری و اجرا

۱ـ۱٫ تدوین قوانین

امر به معروف و نهی از منکر، تمامی مناسبات روزمره فردی و اجتماعی جامعه اسلامی را در برمی‌گیرد، اما نکته مهمی که مغفول مانده، اولویت بندی در برنامه ریزی است. بارها مقام معظم رهبری(مدظله) تأکید کرده‌اند که منظور ایشان از تهاجم فرهنگی، وضع ظاهری دختران و پسران جوان نمی‌باشد اما متأسفانه در مقام اجرا، مفاسد بسیار مهم‌تر مغفول مانده و برخوردها بر همین اساس انجام می‌شود. اهم این موارد را در دستوراتی مانند پیگیری و مقابله با مفاسد و مفسدان اقتصادی می‌توان دانست.

۱ـ۲٫ تبیین قوانین

یکی از نکاتی که در بسیاری از قوانین قابل مشاهده است، ضعف در تبیین درست موضوع یا بی‌توجهی در اجرای آن است. این مسأله، فضایی را فراهم آورده که عده‌ای گمان کنند ما در آن حوزه فاقد قانون مدون و منسجم هستیم. حوزه امر به معروف و نهی از منکر از این مسأله مستثنی نیست.

۱ـ۳٫ اجرا

اجرا نشدن قانون، همانند بی‌قانونی است. همه ما می‌دانیم که امر به معروف از اهم فروع دینی ما است که پایه دیگر فرایض دینی به شمار می‌آید، اما بی‌توجهی در اجرا یا بد اجرا کردن آن، فجایع جبران ناپذیری را به دنبال می‌آورد. برای نمونه به ماجرای تذکر امام‌‌حسن(ع) و امام حسین(ع) در دوران کودکی به پیرمردی، درباره چگونگی وضو گرفتن اشاره می‌کنیم.۲

اگر اندکی درباره این ماجرا بیندیشیم، درمی‌یابیم که اگر حسنین‌(ع)، چه مؤدبانه و چه کودکانه، به صورت صریح تذکر خود را بیان می‌کردند، تنها جوابی که می‌شنیدند این بود که:« به شما چه؟! من خودم می‌دانم چگونه وضو بگیرم. شما بروید به بازی‌کردنتان سرگرم باشید.» جالب این‌جاست که هرگاه سخن از امر به معروف و نهی از منکر به میان می‌آید، اولین چیزی که به ذهن ما متبادر می‌شود، تذکر صریح زبانی است. حال آن که در امر به معروف، آخرین مرحله، تذکر زبانی صریح و مستقیم است. طبیعی است که با توجه به بی‌اطلاعی ما، نه تنها نتیجه مورد توقع را به دست نمی‌آوریم بلکه نتیجه عکس نیز شامل حال ما می‌شود.

۱ـ۴٫ ضمانت اجرا

قانون بدون‌ضمانت اجرا نیز همانند بی‌قانونی است. آن‌گونه که از شواهد و قراین برمی‌آید، حوزه امر به معروف و نهی از منکر هنوز از ضمانت اجرای مورد نیاز خود برخوردار نشده و از همین رو، نتیجه مطلوب از قوانین مدون حاصل نشده است.

۲٫ مجریان

۲ـ۱٫ آموزش مجریان

هرچند همه ما مسلمانیم و یکی از فروع دینی مورد قبول و اعتقاد ما امر به معروف و نهی از منکر است، اما متأسفانه راه و رسم درست امر به معروف و نهی از منکر را نمی‌دانیم. جالب این‌جاست که برای بسیاری از موضوعات جزیی دینی و غیر دینی، هم رشته‌های دانشگاهی و هم نشریه و فصل‌نامه وجود دارد اما با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر از همه این لوازم بی‌بهره است.

۲ـ۲٫ پرورش مجریان

یکی از لوازم بسیار مهم در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، پرورش یافتگی آمر و ناهی است. نبود تزکیه و بی‌تقوایی در شخصیت وی، لطمات و ضربات بسیاری را به مخاطب و بدنه جامعه به دنبال می‌آورد که گاه این لطمات جبران ناپذیر می‌باشند.

۲ـ۳٫ چگونگی اجرا

بعضی از ضعف‌هایی که اکنون در اجرای امر به معروف و نهی از منکر در ایران اسلامی مشاهده ‌می‌شود، در مباحث پیشین توضیح‌ داده شد. البته با وجود تمام این نقایص و ضعف‌ها، جمهوری‌اسلامی حداقل میزان آسیب‌پذیری را از بحران‌های آخرالزمان داشته ‌است.

۳٫ شرایط حاکم

۳ـ۱٫ شرایط داخلی

موضوع دین‌مداری و انجام معروف‌ها و ترک منکرات را نمی‌توان جدا از شرایط حاکم بر زمانه و مخاطب در نظر گرفت. برای نمونه می‌توان به این روایت اشاره کرد:«کاد الفقر أن یکون کفراً».(صدوق، أمالی: ۲۹۵) وقتی فقر می‌تواند کسی را تا مرز کفر پیش برده و او را از دایره مؤمنان خارج سازد، شایسته است هم‌زمان با تذکر، شرایط مخاطب را از نظر تأمین مالی و حل مشکلات اقتصادی بررسی کنیم؛ زیرا در بعضی موارد، سبب تغییر رویه در زندگی آنان خواهد شد. علاوه بر آن، در شرایطی که فضای عمومی رسانه‌ها را تبلیغات مصرف‌زدگی پر کرده، نمی‌توان همانند شرایطی که کشور در جنگ به سر می‌برد، افراد را به ساده زیستی دعوت کرد و در هر دو مقطع از یک روش استفاده کرد.

۳ـ۲٫ شرایط خارجی

یکی از عوامل بسیار مؤثر بر نظام جمهوری اسلامی، دشمنان و دشمنی‌های آنان است که با استفاده از ابزارهای مختلف سیاسی، اقتصادی و رسانه‌ای به هر شکل و میزانی که بتوانند به دشمنی با اسلام و جمهوری اسلامی ایران می‌پردازند. طبیعی است، اگر بدون اطلاع از روش‌های دشمنان و دشمنی‌های آنها وارد عرصه امر به معروف و نهی از منکر شویم، لطمات قابل توجهی به خود و جامعه اسلامی وارد خواهیم ساخت. برای نمونه، برخی از ادبیات مورد استفاده فرقه‌های انحرافی را در شبکه‌های مختلف صدا و سیما و حتی رادیو معارف می‌توان شنید که ناشی از غفلت یا بی‌توجهی مجریان و نویسندگان و برنامه‌سازان آن مجموعه‌هاست.۳

۳ـ۳٫ شرایط عصری(آخرالزمانی)

نکته بسیار مهمی که نزد بخش قابل توجهی از تحلیل‌گران و سیاست‌گذاران ما مغفول مانده، توجه به دوره‌ای است که در آن زیست می‌کنیم. شرایط عمومی آخرالزمان، آسیب‌هایی را به دنبال خواهد آورد که افراد غافل، ناتوان و بی توجه را مبتلا می‌کند. تنها راه چاره و رهایی از بحران‌های آخرالزمان، شناسایی آسیب‌ها و بحران‌ها و  تهیه و تنظیم راه‌کارهای مناسب برای مقابله با آنهاست وگرنه بی‌تردید، ما نیز در زمره آسیب دیدگان آخرالزمان قرار خواهیم گرفت.

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر پس از ظهور امام عصر(عج)

دوره پس از ظهور امام عصر(عج)، دوره‌ای است که بشریت از زمان حضرت آدم(ع)، در انتظار تحقق آن بوده است و همواره بهترین حالت برای زندگی بر روی زمین را در آن دوران می‌دیده است. با بررسی روایاتی که در توصیف دوره پس از ظهور آمده چند نکته کلی و اساسی را می‌توان دریافت که عبارتند از:

الف. بهشت و اوصاف آن در قرآن به فراخور آمال مخاطبان آن، دارای درجات و مراتب است و هرکس بنا بر منش و روش سیر و سلوک خود در زندگی، غایت آمال خویش را در بهشت می‌یابد. اگر شخصیتی به عظمت برترین انبیا باشد، مقام «سدره المنتهی» و اگر در درجات پایین‌تر باشد مقام قرب الهی برای او مهیا شده است.برای انسان‌های کوته فکری نیز که ‌به جز خور و خواب و شهوت در ذهن و اندیشه‌شان ‌نمی‌گنجد، مقام حور و خوراکی‌ها و اریکه‌ها در بهشت به تصویر کشیده شده تا همه انسان‌ها برای رسیدن به آنچه می‌طلبند، در آرزوی بهشت به تلاش و تکاپو مشغول باشند.

بر همین منوال، روایات مهدویت به توصیف دوران پس از ظهور پرداخته‌اند تا هم انبیای اولوالعزم برای تعجیل در ظهور مهدی موعود(عج) به دعا بنشینند و هم آن کسی که از فقر، ناداری، فقدان مسکن، نبود آسایش و بسیاری معضلات دیگر تاب از کف داده، در انتظار آن دوران شیرین باشد. بهره‌مند شدن افراد از وجود نازنین امام عصر(عج) و دوره حاکمیت ایشان، به همان میزانی است که برای خود تعریف نموده و در دوره غیبت برای نیل به آن تلاش کرده‌اند؛ به همان‌سان که بهشت افراد، همان است که خود برای خویش در طول دوره حیات ساخته‌اند.

ب. چون این دوره دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است نمی‌تواند الگوی سیر جامعه بشری باشد و به تعبیر بهتر، به عنوان چشم انداز حیات کل بشریت مطرح است. بنابر روایات، در این دوره علم بشری، سیزده و نیم برابر شده (راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۲: ۸۴۱)، عقل‌ها کمال می‌یابند (کلینی، کافی، ج۱: ۲۵؛ صدوق، کمال الدین، ج۲: ۶۷۵) قابلیت‌های ‌فوق‌العاده انسانی به منصه ظهور می‌رسند (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار،ج۵۲: ۳۰۸)، خیل عظیمی از جن و ملک به یاری امام عصر(عج) می‌آیند (دیلمی، ارشاد القلوب: ۲۸۶) و…. با استناد به این موارد که غالباً در دوره پیش از ظهور، یا کم‌یابند و یا نایاب، نمی‌توان از آن دوره الگوبرداری کرد و باید آن را چشم انداز غایی حیات بشری دانست که با تأسی به آن، چه اولیای دین و معصومان(ع) تاکنون به دست ما رسانده‌اند و ما باید برای رسیدن به آن دوران، تمام تلاش خود را به کار بریم. دوره پس از ظهور را می‌توان از چند زاویه مورد بررسی قرار داد:

۱٫ رواج و گسترش ترویج امر به معروف و نهی از منکر

دوره پس از ظهور امام عصر(عج)، دوره تحقق حاکمیت جهانی و فراگیر اسلام است تا حق به تمام معنا متجلی گشته و باطل مضمحل شود. (مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج ‏۲۴: ۱۷۹) در این دوره برای تجلی حق، با عمل به امر به معروف و نهی از منکر، شاهد چند اتفاق بزرگ هستیم:

۱ـ۱٫ آمران بی‌نظیر تاریخ

در این دوره تاریخی، شاهد گردهم آمدن مجموعه‌ای از افراد هستیم که تاریخ تا آن زمان به این مقدار، صالحان و نیکوکاران را در کنار هم و در یک زمان به چشم ندیده است. اینان عبارتند از:

۱ـ۱ـ۱٫ رهبری امام عصر(عج)

در طول تاریخ جز مواردی بسیار معدود و اندک، حاکمان از مقام عصمت برخوردار نبوده‌اند و در آن موارد معدود نیز، حکومت‌ها در منطقه‌‌ای محدود بوده است. در دوره حاکمیت امام‌زمان(عج) وسعت حکومت به پهنه گیتی می‌شود و برای اولین بار معصومی منصوب از ناحیه خداوند بر همه کس و در همه جای عالم حکم الهی را اجرا می کند.۴

۱ـ۱ـ۲٫ همراهی وزرا و عمال منتخب تاریخ

یاران امام عصر(عج) را در چند رده و رتبه می‌توان دسته بندی کرد:

الف. سیصد و سیزده یار اصلی که به استانداری مناطق سیصد و سیزده‌گانه جهان منصوب می‌شوند.(صدوق، کمال الدین، ج۲: ۶۵۴)

ب. ده هزار یار رتبه بعد که در زمره ارتشیان سپاه ایشان قرار دارند.(صدوق، کمال‌الدین، ج ۲، :۶۵۴)

ج. دیگر یاران امام‌زمان(عج) که بخشی در زمره محافظان و کارگزاران قرار می‌گیرند. (مقدسی، عقدالدرر فی اخبار المنتظر: ۱۴۳)

در مراحل و مراتب مختلف امر به معروف، یکی از نکات مهمی که در روایات بدان تأکید شده، این است که دیگران را با غیر از زبان خود به نیکی دعوت کنید.(کلینی، کافی، ج‏۲: ۷۷) مسلماً بهترین دعوت کنندگان به خیر و نیکی با اعمال و کردار خود، امام عصر(عج) و شخصیت‌هایی هستند که برای تحقق وعده الهی به دست ایشان انتخاب شده‌اند.

۱ـ۱ـ۳٫ احیای دین و آموزش معارف به شکل اصیل

درباره آن چه امروزه آموزه‌های دینی را تشکیل می‌دهند، چند نکته، مهم و قابل توجه است:

الف. برخی از احکام الهی، هر چند از سوی خداوند پایه‌ریزی شده است، ولی شرایط اعلام و اجرای آن در زمان ظهور حضرت مهدی(عج) فراهم می‏شود و اوست که آن احکام را اعلام و اجرا می‏کند.

ب. با گذشت زمان، به وسیله زورمندان و تحریف‏گران، دگرگونی‏ها و تحریفاتی در احکام الهی پدید آمده است و حضرت قائم(عج) پس از ظهور، آنها را تصحیح و تعدیل ‏می‏کند.

ج. چون فقها در استنباط حکم شرعی، از یک سلسله قواعد و اصول بهره می‏جویند، گاهی حکمی را که استنباط کرده‏اند با حکم واقعی مطابقت ندارد؛ هر چند نتیجه آن استنباط، برای مجتهد و مقلّدینش حجّت شرعی است، ولی در حکومت امام زمان(عج)، حضرت، احکام واقعی را بیان می‏فرماید.

د. برخی از احکام شرعی در شرایطی خاص و اضطراری، برای تقیّه و به صورت غیر واقعی اعلام شده است که در روزگار حضرت، تقیّه برداشته شده و حکم واقعی بیان ‏می‏شود. (طبسی، چشم اندازی به حکومت جهانی مهدی(عج): ۱۴۹ و ۱۵۰)

۱ـ۱ـ۴٫ پذیرش انتقاد و دعوت به معروف و نهی از منکر

بخشی از این پذیرش، ناشی از محبوبیت و جذابیت یاران امام عصر(عج) است. از امام پنجم(ع) در این رابطه نقل شده که فرمودند: گویا یاران مهدی(عج) را می‏بینم که سراسر زمین و آسمان را احاطه کرده‏اند و هیچ چیز در جهان نیست که فرمانبردار و تسلیم محض آنان نباشد. درندگان زمین و پرندگان شکاری نیز در پی خشنودی آنان هستند.

آنان به قدری محبوبیت دارند که جایی از زمین بر جای دیگر فخر و مباهات می‏کند و می‏گوید: امروز یکی از یاران مهدی(عج) بر من گام نهاد و از این‏جا گذشت. (صدوق، کمال الدین، ج‏۲: ‏۶۷۳) اسلام و حقیقت، پس از ظهور امام عصر(عج) به معنای واقعی متجلی می‌شود و از همین روست که برای بعضی چنین به نظر می‌آید که گویا ایشان اسلام جدیدی آورده‌اند و به مقابله با حضرتش می‌پردازند.

در روایت مفصلی از امام ششم در این رابطه نقل شده که فرمودند: بر شما (مسلمانان) است که تسلیم به ما باز گردانید و به انتظار حکومت ما و شما باشید و منتظر فرج و گشایش ما و خود بمانید. هنگامی که قائم ما ظهور کند و سخنگوی ما به سخن آید و تعلیم قرآن و دستورات دین و احکام را از نو به شما بیاموزد، به همان شکلی که بر محمد(ص) نازل شده است، دانشمندان شما این رفتار حضرت را انکار کرده، مورد اعتراض قرار می‏دهند و بر دین خدا و راه او استوار و پابرجا نمی‏شوید، مگر در سایه شمشیر؛ شمشیری که بالای سر شما باشد.

خداوند، سنّت امّت‏های پیشین را بر این مردم قرار داده، ولی آنان سنّت‏ها را تغییر داده و دین را تحریف کردند. هیچ حکم رایجی در بین مردم نیست، مگر این که از شکل وحی شده‏اش تحریف گشته است. خدا تو را رحمت کند. به هر چه فرا‌خوانده می‏شوی بپذیر تا آن کس که دین را تجدید می‏کند، فرا رسد. (کشی، رجال کشی: ۱۳۸؛ حر عاملی، اثبات الهداه، ج۳: ۵۶۰)

۲٫ احیای مصادیق متروک امر به معروف و نهی از منکر در دوره‌های پیشین

برخی از رفتارهاست که یا دینی بوده و ترک شده‌اند و یا از دین نبوده‌اند و در زمره امور دینی شمرده شده‌اند که اصطلاحاً از این دسته دوم با عنوان بدعت یاد می‌شود. در دوره امام عصر(عج) با هر دو مورد مقابله شده و هرچیز در جای خود قرار می‌گیرد. نکته بسیار مهم این است که در آن دوران، سطح فهم دینی مردم به حدی بالا می‌رود که یک زن خانه‌دار که در عرف، نماد بی‌سوادی و بی‌اطلاعی است، بر طبق کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) قضاوت می‌کند. (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۲: ۳۵۲)

گسترش اقبال دینی تا آنجاست که: خانه‏های کوفه به رودخانه کربلا و حیره متصل می‏شود؛ به‏گونه‏ای که فرد نمازگزار، روز جمعه برای شرکت در نماز جمعه سوار بر مرکبی تیزرو می‏شود، ولی بدان نمی‏رسد. (مقدسی، همان: ‏۱۵۹) البته لازم به ذکر است که این حدیث، بیان کننده وسعت مسجد کوفه نیز هست که این مطلب در دیگر روایات به صراحت یافت می‌شود.

۳٫ اجرای برخی از احکام معروف و منکر برای اولین بار(احکام مختص به ظهور)

برخی از احکام و دستورات شرعی، مختص به دوران ظهور می‌باشند و عمل نکردن به آنها تا آن زمان، منکر دانسته نشده است؛

برای نمونه ابان بن‌تغلب می‏گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: در اسلام به حکم خدا دو خون حلال است، ولی کسی به آن حکم نمی‏کند تا این که خداوند، قائم اهل بیت(عج) را بفرستد. او به حکم خدا حکم خواهد کرد و بیّنه و شاهدی نمی‏طلبد. حضرت زناکار محصن‏ (مرد زن‌دار و زن شوهردار) را سنگسار می‏کند و گردن کسی را که زکات نمی‏دهد می‏زند. (کلینی، کافی، ج ‏۳: ‏۵۰۳؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج‏۲: ‏۱۱؛ همو، کمال الدین، ج‏۲: ‏۶۷۱)

البته این دست روایات را نمی‌توان با روایاتی که بیان‌کننده حرمت‌ محرمات و حلیت حلال‌های پیامبر(ص) تا قیامت است منافی دانست؛ زیرا عرصه و منصه ظهور این احکام تا آن زمان نمایان نمی‌شود و در واقع این احکام با توجه به تغییر شرایط، دچار تغییر می‌شوند. لازم به توضیح است که مصرف زکات، محدود به فقرا نیست. زکاتی که از افراد در زمان ظهور دریافت می‌شود در امور عام المنفعه صرف می‌شود و با نبود فقیر در جامعه اسلامی دریافت و پرداخت زکات همچنان قابل تصور است.

همچنین می‌توان به واجب شدن برخی مستحبات و یا تحریم برخی مباحات اشاره نمود. سالم می‏گوید: به امام صادق(ع) گفتم: روایتی نقل شده است که سود و بهره گرفتن مؤمن از برادر مؤمنش حرام و رباست؟ حضرت فرمود: این مطلب هنگامی است که قائم ما اهل‏بیت ظهور کند؛ ولی امروز جایز است که شخصی به مؤمن چیزی بفروشد و از او سود بگیرد. (صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ‏۳: ‏۲۰۰)

مجلسی اوّل پس از قوی دانستن سند این روایت، می‏فرماید: از این روایت به دست می‏آید، آن دسته از روایات که گرفتن سود از مؤمن را مکروه دانسته و آن را ربا می‏خواند، مبالغه نیست و ممکن است در حال حاضر مکروه باشد، ولی در زمان حضرت قائم(عج) حرام ‏شود. (مجلسی، محمدتقی، روضه‌المتقین، ج ‏۷: ‏۳۷۵) ولی مجلسی دوم ضمن مجهول خواندن این روایت می‏گوید: «شاید حرمت در این دو مورد، مقیّد به زمان قیام حضرت حجّت باشد.» (مجلسی، محمدباقر، ملاذ الاخیار، ج ۱۱: ‏۳۱۵)

۴٫ آثار امر به معروف و نهی از منکر پس از ظهور

۴ـ۱٫ آثار اجتماعی

همان‌گونه که گفته شد، در دوره پس از ظهور، بهترین آمران و ناهیان، احکام واقعی اسلام را با شیوه‌ای صحیح به مردمان ارایه می‌کنند و مخاطبان نیز با آغوش باز از آن استقبال می‌کنند و در مقابل با بیمارانی که با غرض و مرض، سعی در عناد ورزی و ایجاد مشکل در جامعه جهانی اسلامی دارند به صورت جدی برخورد می‌شود. در چنین شرایطی فضای عمومی جامعه، فضای طاعت و عبودیت می‌شود و مسیر سیر عمومی مردم، به سمت صلاح و فلاح خواهد بود.(کلینی، کافی، ج‏۱: ۳۳۴؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج‏۵۲: ۳۴۰)

۴ـ۲٫ آثار اقتصادی

یکی از نکاتی که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، این است که به تصریح آیات قرآن‌کریم، اگر مردم، مسیر ایمان به خدا، تقوا و طاعت الهی را در پیش بگیرند، خیرات و برکات آسمان و زمین به سوی آنان جریان می‌یابد.۵  با توجه به آثار اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر در دوره بعد از ظهور که سبب اتیان واجبات و ترک محرمات به معنای واقعی در فضای عمومی جامعه خواهد شد، خیرات و برکات زمین و آسمان شامل ساکنان عصر حضور امام عصر(عج) می‌شود تا جایی که مستحقی برای گرفتن زکات و صدقه در کل زمین یافت نمی‌شود. (مقدسی، همان:۱۶۶) این رویه، در دوره پیش از ظهور حتی اگر در منطقه‌ای کوچک اجرا شود باز مصداق آیه شده و مشمول برکات می‌شود، لیکن در حال حاضر، فساد و تباهی در تمام عرصه‌ها قابل مشاهده است و با نگاه قرآنی، این نیز محصول عملکرد انسان‌هاست. (سوره روم، آیه ۴۱)

کارکرد روایات آخرالزمان برای حل بحران‌های امروز

پیشگویی‌هایی که درباره آخرالزمان در روایات دیده می‌شود را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

۱٫ نشانه‌های کلی و اجمالی: این دسته از نشانه‌ها به بیان اجمالی حوادث و رخدادهایی می‌پردازند که در دوره آخرالزمان معمولاً برای جوامع بشری و به طور اخص اسلامی، اتفاق می‌افتند.

۲٫ نشانه‌های مصداقی و تفصیلی: این دسته از نشانه‌ها شامل مواردی است که مصداق مشخصی دارند؛ از این جمله می‌توان به جاری شدن سیل در بصره، تخریب زوایای مسجد کوفه و امثال آن اشاره کرد. در آثاری مانند «یوم الخلاص» نوشته «کامل سلیمان»، «در آستانه ظهور» نوشته «سید سلیمان مدنی تنکابنی» و برخی دیگر از آثار، سعی در تطبیق و مصداق یابی نشانه‌ها و خصوصاً این دسته شده است.

پس از مقایسه شرایط کنونی با موارد مذکور، به خوبی می‌توان به نسبت‌های موجود میان دوره‌ای که در آن زیست می‌کنیم و دوره توصیف شده در روایات با عنوان آخرالزمان، پی‌برد. طبیعی است که با یافتن هر شباهتی، نوعی آسیب‌زدگی یافت شده که باید برای زدودن آن همت گماشت. نکته بسیار مهم در این آسیب‌زدایی‌ها آن است که هر کس برحسب وسع خویش، باید برای این مهم تلاش کند؛ از همین رو حداقل آسیب شناسی و آسیب‌زدایی در عرصه فردی و در راستای اصلاح نفس است و حداکثر آن گستره ملی و حتی در مواردی، بین‌المللی را نیز در برمی‌گیرد.

عواملی همچون: توانایی‌های فردی، گستره روابط اجتماعی و … تعیین کننده محدوده این تکلیف است. نکته مهم دیگری که از روایات بر می‌آید این است که وقتی افراد صلاحیت ندارند، نباید در حوزه‌های وسیع‌تر از آن‌چه توانایی دارند، وارد شوند؛ زیرا آن‌چه خراب می‌کنند به مراتب بیش از آن است که اصلاح می‌کنند.

همانند شناگری که ابتدا خود شنا می‌آموزد و پس از مدتی کسب مهارت، در دوره‌های آمادگی غریق نجات شرکت می‌کند و در پی موفقیت در آزمون‌های مربوط، اجازه غریق نجات شدن می‌یابد. آنها که بدون طی چنین مراحلی به نجات دادن غرق‌شدگان همت می‌گمارند نه تنها نمی‌توانند آنها را نجات دهند که خود را نیز به همراه ایشان به قعر آب می‌کشانند و مصیبت را دو چندان می‌سازند.

نکته بسیار مهم این است که ما از سویی در دوره آخرالزمان زندگی می‌کنیم و از سویی باید خود را برای زندگی در دوره ظهور مهیا سازیم. لازمه این امر، آن است که ما در وهله اول و پیش از هر امری آسیب‌های آخرالزمان را شناسایی کنیم و در پی آن، تمام تلاش خود را برای آسیب‌زدایی خویشتن و اطرافیانمان به کار بریم.

با استفاده از روایاتی که در این مقاله مطالعه کردیم، می‌توانیم هم ریشه‌های مشکلات اطراف‌خویش را شناسایی کنیم و هم برای یافتن راه حل مناسب اقدام کنیم. برای مثال، روایات بیان کننده سختی‌های دینداری در دوره آخرالزمان، می‌تواند مبنای سیاست گزاری‌های وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه های علمیه قرار گیرد.۶

نتیجه

با مطالعه روایات متعدد اسلامی، از جمله مطالبی که تصویر نسبتاً واضحی از آن می‌توان یافت، موضوع امر به معروف و نهی از منکر در آخرالزمان است. ترک امر به معروف و نهی از منکر، ترویج امر به منکر و نهی از معروف، مصادیق معروف‌های متروک و منکرات رایج و مصادیق معروف‌ها و منکرات وارونه شده در آخرالزمان، سرنوشتی است که برای امر به معروف و نهی از منکر رقم می خورد.

متأسفانه به رغم آن‌که امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی است، تاکنون آن قدر که شایسته و بایسته است به آن توجه و عمل نشده است و اگر کوتاهی و غفلت ما در این عرصه به همین صورت ادامه یابد، باید خود را مهیای آسیب‌های بیشتر از بحران‌های آخرالزمان سازیم.

در دوره پس از ظهور، تمام این وارونگی‌ها و انحرافات که در طول قرن‌های متمادی به وجود آمده به جای اول خویش باز می‌گردد. با شناسایی و بررسی آن‌چه در وصف دوره آخرالزمان در روایات بیان شده، هم می‌توان آسیب‌های روزمره را شناسایی و ریشه‌یابی کرد و هم در راستای آسیب‌زدایی خود از اطرافیان، توفیقات قابل توجهی به دست آورد.

فهرست منابع

قرآن کریم.

۱٫ ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد،بی تا، المصنف، بمبئی، دارالسلفیه.

۲٫ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵٫

۳٫ ابن طاووس، علی بن موسی، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر(عج)، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۳٫

۴٫ احمد ابن حنبل، بی تا، مسند، بیروت، دارالفکر.

۵٫ بحرانی، سیدهاشم، مدینه المعاجز، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۳٫

۶٫ حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالفکر، بی تا.

۷٫ حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداه، قم، چاپخانه علمیه، ۱۴۰۴٫

۸٫ خراسانی،محمدجواد، مهدی منتظر، تحقیق سیدعلی میر شفیعی، قم، دارالاصفیاء، ۱۳۷۹٫

۹٫ دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، ویرایش جدید، تهران، دانشگاه تهران، چاپ مکرر.

۱۰٫ دیلمی، ابومحمد، ارشاد القلوب، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۱۲ه‍.ق.

۱۱٫ راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه الامام المهدی(عج)، ۱۴۰۹٫

۱۲٫ سجستانی، سلیمان بن اشعث ، سنن ابی داوود، بی جا، داراحیاء السنه النبویه، بی‌تا.

۱۳٫ شجری، یحیی بن حسین ، امالی شجری(امالی خمیسیه)، بیروت، عالم الکتاب، بی‌تا.

۱۴٫ صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر(عج)، قم، مؤسسه سیده معصومه÷، ۱۴۱۹٫

۱۵٫ صدوق، محمد بن حسین بن بابویه ، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، کتابخانه آیت‌الله‌مرعشی، بی‌تا.

۱۶٫ ــــــــــــــــــ ، کمال الدین و تمام النعمه، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶٫

۱۷٫ ــــــــــــــــــ ، معانی الاخبار، تهران، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۸۱٫

۱۸٫ ــــــــــــــــــ ، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۶۴٫

۱۹٫ طبرانی، سلیمان بن احمد ، المعجم الکبیر، بغداد، وزارت اوقاف عراق، بی‌تا.

۲۰٫ طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۷٫

۲۱٫ طبسی، نجم‌الدین، چشم اندازی به حکومت جهانی مهدی(عج)، قم، بوستان کتاب،۱۳۸۰٫

۲۲٫ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، قم، موسسه معارف اسلامی، ۱۴۱۷٫

۲۳٫ ــــــــــــــــــ ، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵٫

۲۴٫ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، مؤسسه دارالکتاب، ۱۴۰۴٫

۲۵٫ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، قم، اسوه، ۱۴۱۶٫

۲۶٫ کاظمی، سید مصطفی آل سید حیدر، بشاره الاسلام، تهران، مؤسسه بعثت.

۲۷٫ کشی، ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز، اختیار معرفه الرجال(رجال کشی)، تلخیص شیخ طوسی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸٫

۲۸٫ کلینی، محمد بن یعقوب ، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.

۲۹٫ متقی هندی، علاءالدین علی ، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسه‌الرساله، بی‌تا.

۳۰٫ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاءالتراث، ۱۴۰۳٫

۳۱٫ ـــــــــــــــ ، ملاذ الاخیار، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، بی‌تا.

۳۲٫ مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین، تهران،بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، بی‌تا.

۳۳٫ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، قم، انتشارت الرضی، ۱۴۰۴٫

۳۴٫ معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۵٫

۳۵٫ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۶٫

۳۶٫ مقدسی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، قاهره، عالم الفکر، ۱۳۹۹٫

۳۷٫ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، کتابفروشی صدوق، بی‌تا.

۳۸٫ هیثمی، نورالدین علی ، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

پی نوشت:

۱ . در این راستا می توان به تولید و انتشار آثار و محصولاتی که به این موضوع می پردازند، اشاره کرد که این امر توسط دیگر مجموعه‌ها و نهادها نیز دنبال می شد.

۲ . برای دیدن تفصیل ماجرا رجوع کنید به: مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج ‏۴۳: ۳۱۹٫

۳ . از این دست می‌توان به استفاده از اصطلاح انرژی مثبت و منفی و امثال آن در برخی از برنامه‌های صبح‌گاهی این رسانه‌ها اشاره کرد که این واژه معمولاً در برخی جریان‌های شبه عرفانی(مانند جریان راز) به کار می‌رود و بار معنایی خاص خود را دارد.

۴ . بنابر روایات متعدد، جنیان و ملایک در زمره یاران امام عصر(عج) خواهند بود و همین امر به خوبی نشان می‌دهد که گستره امامت و رهبری ایشان به مراتب، فراتر از زمین است.

۵ . سوره اعراف، آیه ۹۶: و اگر مردم آبادی‌ها، ایمان مى‏آوردند و پرهیزگارى مى‏کردند، البته براى آنها برکت‌هایى از آسمان و زمین مى‏گشودیم ولى تکذیب کردند و ما به سبب کارهایشان آنها را مؤاخذه کردیم.

۶ . تفصیل بیشتر در این رابطه را می‌توان در آثاری نظیر «استراتژی انتظار» و نیز «از اینجا تا دولت کریمه» از آقای اسماعیل شفیعی سروستانی و «نظریه اختیاری بودن ظهور» از آقای علیرضا نودهی مطالعه کرد.

دکتر محمدهادی همایون/ عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع).

محمود مطهری‌نیا/ دانشجوی دکترای تاریخ و تمدن اسلامی

منبع: فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی شماره ۱۸

انتهای متن/

منبع : خبرگزاری فارس