بررسی امر به معروف و نهی از منکر در کشورهای اسلامی و مقایسه آن با جمهوری اسلامی ایران

روابط افراد جامعه براساس معروف خواهی و منکر گریزی و به عبارت صحیح تر منکر زدایی تبیین می گردد. از این رو جامعه اسلامی ، جامعه آرمانی است که آزادی در تمام سوون آن با تعهد و احساس مسئولیت و وظیفه شناسی آحاد مردم چنان درهم آمیخته است که پایه های حکومت اسلامی را بر مبنای حاکمیت الهی با محوریت عزت و حرمت انسانی تحکیم می سازد.

فریضه امر به معروف و نهی از منکر در میان فرایض و تکالیف الهی از ویژگیهای خاص و حتی منحصر به فرد برخوردار است . این ویژگیها در جامعه ای که با حاکمیت اسلام و در چارچوب قوانین شرع اداره می شود، مضاف و دوچندان می شود زیرا حکومت اسلامی خود وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده دارد.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به این موضوع به خوبی توجه شده و از سه بعد به اجرای فریضه نگریسته شده است. در اصل هشتم قانون اساسی آمده است: دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر ، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت.

این نگرش سه بعدی که منبعث از فرهنگ اسلام بوده و ریشه در تاریخ اسلام بوده و ریشه در تاریخ اسلام دارد، از یک سو بر جنبه های مردمی که بیان دیگری از مشارکت عمومی در تعیین سرنوشت جامعه است تاکید دارد، و از سوی دیگر به صبغه حکومتی امر به معروف و نهی از منکر که نیازمند فعالیتی سازمان یافته ، تشکیلاتی و منسجم است. تصریح می کند. حال چگونه می توان این سه وجه را در جامعه اسلامی تحقق بخشید؟

چنین پرسشی ما را بر آن داشت تا نگاهی هدف دار به کشورهای اسلامی بیافکنیم و فعالیت آنها را از این منظر مورد بررسی قرار دهیم. کشورهایی که در قانون اساسی آنها دین مبین اسلامی به عنوان دین رسمی کشور شناخته شده و تشکیل حکومت اسلامی داده اند و ( هرچند در عمل چه بسا مخالف با اسلام می باشند ) از این رو وجه تشابهی با ایران اسلامی دارند.

برای این منظور با پشتیبانی ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر پژوهش گسترده ای آغاز گردید.علیرغم تلاش وافر پژوهشگران و بررسی منابع و اسناد مختلف و مراجعه به مراکز علمی و پژوهشی و دانشگاهها متاسفانه اطلاعات اندکی در زمینه مورد بحث به دست آمد. سرانجام از طریق دفتر هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه، پرسشنامه ای برای نمایندگیهای جمهوری اسلامی ایران درکشورهای عربستان سعودی ، پاکستان ، امارات متحده عربی ، مصر ، سودان ، اردن ، بنگلادش ، تونس ، لبنان ، قطر، لیبی ، سوریه ، و بحرین که قلمرو مکانی تحقیق را شامل می شد، ارسال گردید.

بخش قابل توجهی از اطلاعات تحقیق پاسخ رسمی نمایندگیهای جمهوری اسلامی ایران در کشورهای یاد شده می باشد. در بررسی حاضر تلاش شده است تا وضعیت اجرای امر به معروف و نهی از منکر در کشورهای اسلامی از سه بعد مردم نسبت به یکدیگر ، مردم نسبت به دولت و دولت نسبت به مردم مورد توجه قرار گیرد و با وضعیت آن در جمهوری اسلامی ایران مقایسه گردد و در نهایت پیشنهادهای علمی مشخصی ارائه گرد.

دستاوردهای تحقیق

بررسی ها نشان می دهد که در این کشورها غالبا تک بعدی عمل شده است و یکی از دو طرف حکومت یا مردم مورد توجه قرار گرفته و دیگری به عمد یا به سهو تا حدودی رها شده است . کشورهای اسلامی را در این می توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱- کشورهایی که به جنبه حکومتی امر به معروف و نهی از منکر توجه نموده و بر همین اساس برنامه ریزی و اقدام می نمایند. مانند عربستان سعودی ، سودان و کویت.

۲- کشورهایی که جنبه مردمی امر به معروف و نهی از منکر در آن رونق بیشتری یافته است مانند مصر ، پاکستان ، بحرین ، اردن و بنگلادش.

۳- کشورهایی که به هیچ یک از دوجنبه مذکور توجه ندارند و حد آخر اینکه موردی برخورد می شود مانند قطر ، لیبی و سوریه.

وضعیت امر به معروف و نهی از منکر در کشورهای دسته اول

در صدر این کشورها ، عربستان سعودی قرار دارد که دارای تشکیلاتی مستقل ، قانونمند و حکومتی با وظایف مشخص و اختیارات گسترده ای است . تشکیلات امر به معروف و نهی از منکر در این کشور ویژگیهای زیر را دارد:

 هیات یا شورای امر به معروف و نهی از منکریکی از عالیترین شوراهای نقش آفرین و تصمیم گیرنده در کشور است.

 رئیس هیات با رتبه وزیری توسط پادشاه منصوب می گرد.

 آیین نامه این نهاد توسط هیات وزیران تصویب شده است.

 دولت در چارچوب تصویب لایحه ای از آمران به معروف و ناهیان از منکر این نهاد حمایت همه جانبه می کند.

 ارتباط تنگاتنگ و هماهنگی بین نیروهای انتظامی و امنیتی با هیات مذکور وجود دارد.

 در همه بخشها و مناطق کشور ، شعب امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد به نحوی که این مراکز بالغ بر صدها شعبه می باشد و امیر هر منطقه بر کار آنان نظارت دقیق و فعال دارد.

 این مراکز قش اجرایی ، قضایی ، فرهنگی و ارشادی ایفاء می نماید.

 آمران به معروف و ناهیان از منکر با نام تشکیلاتی مطوع داری قدرت و نفوذ بسیلری بوده و با گشت زنی در خیابانها و اماکن عمومی بر رعایت مظاهر اسلامی نظارت می کنند.

 بودجه این مراکز تماما از سوی دولت تامین می شود.

در کشور کویت « سازمان توسعه اجتماعی » تشکیل یافته است که وظیفه اصلی آن امر به معروف و نهی از منکر است در سودان « سازمان احیاء فعالیتهای اسلامی » تا حدودی عهده دار این وظیفه است. در کشور مصر ، نیرویی به نام پلیس آداب درون تشکیلات انتظامی وجود دارد که حوزه فعالیت آن محدود است.

وضعیت امر به معروف و نهی از منکر در کشورهای دسته دوم

در برخی از این نهادها و یا جمعیت های غیر دولتی اما تا حدودی منسجم فعالیت می کنند. در مصر ،مساجد، کانون تشکیل هسته ها و شبکه هایی هستند که جمعیت های دینی خودیار را سازماندهی می کنند. این شبکه های وسیع از کارآیی خوبی برخوردار بوده و همواره موجب نگرانی حکومت شده است . جمعیت الشعریه ، انصارالسنه المحمدیه و جماعه الهدایه نمونه ای از این جمعیت های فعال و موثر می باشند. در شکل گیری این جنبش . اخوان المسلمین نقش به سزایی داشته اند . اخوان المسلمین در کشور اردن نیز نقش آفرین می باشد. مرشد عام این جماعت در اردن،عضو دفتر ارشاد عام اخوان المسلمین کل می باشد. در پاکستان به دلیل تعدد احزاب ، نهاد های مستقل غیر دولتی وجود دارد که پس از ثبت در فرمان داری،از وزارت امور مذهبی مجوز اخذ می کنند. اما عملکرد این نهاد بیش از هر چیز در چار چوب سیا ستهای حزبی است. گروه (( شباب ملی)) وابسته به جماعت اسلامی پاکستان علاوه بر تذکر زبانی از برخورد فیزیکی نیز استفاده می کنند.

وضعیت امر به معروف و نهی از منکر در کشورهای دسته سوم

در برخی از کشورهای دسته اسلامی به دلیل شرایط خاص حاکم بر جامعه، حرکت های پراکنده و سازمان

نیافته ای از سوی مردم عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اجراء می شود و یا دولت بطور موردی با برخی منکرها برخورد می کند. در کشور امارات متحده عربی برای مردی که مزاحم نوامیس مردم شود. مجازات شدیدی در نظر گرفته شده و عکس مرد مزاحم به عنوان شخصیت منکر در روزنامه ها چاپ می شود. در اردن بخشنامه تفکیک محل کار کارمندان زن و مرد صادر شده است. درکشورهایی مانند تونس،قطر،لیبی و لبنان نهاد . جهت یا گروه خاص غیر دولتی در جمعیت امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد و اجرای فریضه بطور انفرادی و در برخی موارد خاص صورت می گیرد. در مواردی نیز به ارشاد امر به معروف و نهی از منکر توسط ائمه جمعه نسبت به مردم خلاصه می شود.

نتیجه گیری

۱٫ در کشورهایی که نهاد منسجم،هدفمند و تشکیلاتی اعم از دولتی و غیر از دولتی جهت اجرای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد. علاوه بر اجرای مرحله زبانی ، برخورد فیزیکی نیز اعمال می گردد. این حالت در کشورهایی که از نهادی حکومتی و دولتی برخوردارند. تشدید می یابد.

۲٫ در کشورهایی که امر به معروف و نهی از منکر جایگاه تشکیلاتی مشخصی ندارند ، بیشتر به تذکر زبانی اکتفا می شود که آن هم به صورت پراکنده و خود جوش می باشد.

۳٫ بررسی اطلاعات نشان می دهد که در کشورهایی که امر به معروف و نهی از منکر متولی مشخص نهاد گونه دارد به ویژه در آنجایی که صبغه دولتی پیدا کرده است. مردم در این عرصه کمتر وارد می شوند و به گونه ای از خود سلبمسوولیت کرده اند و در کشورهایی که نهاد یا سازمانی مشخص وجود ندارد . حضور مردم در عرصه امر به معروف و نهی از منکر گسترده تر وفعالانه تر می باشد. از این رو باید در نظام امر به معروف و نهی از منکر به افتی که ممکن است در پی دولتی شدن امر به معروف و نهی از منکر جامعه را تهدید کند و آحاد مردم را نسبت به مسائل جامعه بی تفاوت سازد،توجه خاص نمود.

۴٫ در کشورهایی که به امر به معروف و نهی از منکر توجهی خاص شده است.آموزش نیروهای آمر و ناهی از لحاظ معرفتی و عملکردی به عنوان یک اصل مهم قلمداد شده است.

امر به معروف و نهی از منکر در جمهوری اسلامی ایران

ابتدا لازم است بطور اجمالی و گذرا وضعیت امر به معروف و نهی از منکر در ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. در تاریخ ایران و اسلام امر به معروف و نهی از منکر با عنوان حسبه درهم آمیخته و موقعیت والایی داشته است.

خواجه نظام الملک طوسی وزیر دوره سلجوقیان در این باره می نویسد:

((هم چنین به هرشهری محتسبی باید گماشت تا ترازها و نرخ ها را راست دارد و خرید و فروخت ها می داند تا اندر آن راستی رود… و امر به معروف و نهی از منکر به جای آرند و پادشاه و گماشتگان باید دست محتسب قوی دارند)) خواجه نظام الملک در ادامه می نویسد:«نوشتکین ،سپهسالار خراسان ،به رغم رابطه نزدیکی که با سلطان محمود داشت ، هنگامی که پس از نوشیدن شراب، مستانه از پیش سلطان بیرون می آید ،محتسب شهر او را مانند دیگر گناهکاران . تازیانه می زند و شکایت وی نزد سلطان سودی جز ملامت به او نمی بخشد». در دوران صفویه ، محتسب الممالک از مناصب رسمی حکومت بود و مرکز آن در پایتخت مستقربوده و در شهر های مختلف نمایندگی داشت.

در دوره قاجاریه ، یکی از دوبرابر مهم دولتی «دایره الاحتساب» بود و در زمان حکومت طویل المدت ناصرالدین شاه قدرت قابل توجهی کسب کرد.

محمد حسن خان اعتماد السلطنه رئیس دایره حسبه و در زمان ناصر الدین شاه در یاداشتهای خود مینویسد: هر چند امرا احتساب از تکالیف طبیعیه است و جعل جدید در آن تصویر نمی شود . چه از وقتی که جنس انس را در عالم اجتماعی به هم رسیده است ، به دایره احتساب که از فنون شجره قانون است و شجون حدیث ذاکون. احتیاج افتاده است . هرکس در تواریخ اسلام تتبع تمام دارد . می داند که منصب احتساب را همراه به علمای بزرگ تفویض کرده اند . نهی از منکر از تکالیف اولیه آن اداره سینه بوده است . پش از انقلاب مشروطه « قانون امور حسبی» وضع گردید. در ماده یک این قانون آمده است : امور حسبی اموری است که دادگاهها مکلفند نسبت به آن امور اقدام نموده و تصمیمی اتخاذ نمایند. بدون اینکه رسیدگی به آنها متوقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوا از طرف آنها باشد. در ماده ۳ همین قانون آمده است : رسیدگی به امور حسبی در دادگاههای حقوقی به عمل می آید. با محدود کردن اختیارات محتسب به تدریج از این پس دایره حسبه و به تبع آن امر به معروف و نهی از منکر رو به افول نهاد و در دوران منحوس و استبدادی پهلوی محو گردید. در مقابل از این دوران به بد امر به معروف و نهی از منکر مردمی در رصه های اجتماعی ، مذهبی و سیاسی قوت بیشتری یافت. حرکت فردی و پراکنده آحاد مردم با رهبری بی دلیل بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی در ۱۵ سال «۴۲ تا ۵۷ » به حرکتی متحد و یکپارجه تبدیل شد و نظام استکباری را در هم فرو ریخت.

با تجلی حکومت اسلامی به رهبری زعامت ولی فقیه زمان ، امر به معروف و نهی از منکر روحی تازه یافت. ز یک سو مردم در پی تحکیم و تثبیت انقلاب و ارزش های اسلامی تا پای جان به میدان امر به معروف و نهی از منکر آمدند و از سوی دیگر امام راحل در مورخ ۱۰/۱۲/۵۷ طی یک سخنرانی در مدرسه فیضیه تشکیل دایره امر به معروف و نهی از منکر را بشارت داد و فرمود:

ما مبارزه با فساد را با دایره امربه معروف و نهی از منکر که یک وزارتخانه مستقل بدون پیوستگی به دولت ، که تاسیس خواهد شد ان شاءالله مبارزه با فساد می کنیم. فحشا را قطع می کنیم ، مطبوعات را اصلاح می کنیم ، رادیو را صلاح می کنیم. ( صحیفه امام ۶/۲۷۴ ) و سپس امام راحل به شورای انقلاب اسلامی چنین دستور داد: بسم الله الرحمن الرحیم ، شورای انقلاب اسلامی به موجب این مرقوم ماموریت دارد که اداره ای به سم امر به معروف و نهی از منکر در رکز تاسیس نماید و شعبه های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند و این اداره مستقل و در کنار دولت انقلاب اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار مختلف است . به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قبل او ، اجراء نماید واحدی از اعضای دولتی و قوای انتظامی حق مزاحمت به متصدیان این اداره نداند . در اجرای حکم و حدود الهی برای احدی مستثنی نیست حتی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شود که موجب حد شرعی است ، باید در مورد او اجراء شود . ( صیغه امام ۹/۱۳م ) این حکم هرگز اجراء نشد و در تاریخ انقلاب اسلامی در هاله ای از ابهام باقی ماند .

در سالهای دفاع مقدس و پس از آن امر به معروف و نهی از منکر در جامعه به دلیل نداشتن متولی مشخصی جهت سیاستگذاری ، برنامه ریزی و اجراء دچار افراط و تفریط شد.

در سال ۱۳۷۲ ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر با فرمان رهبر معظم انقلاب اسلامی تاسیس شد و در نیروی مقاومت بسیج نیز مرکز اجرایی امر به معروف و نهی از منکر آغاز به کار کرد.

از سوی دیگر امر به معروف و نهی از منکر مردمی که پس از خاتمه جنگ و تحت تاثیر تهاجم فرهنگی کاهش یافته بود. طی سالهای اخیر با تاکید های رهبر معظم انقلاب ستاد احیاء و مرکز اجرایی امر به معروف و نهی از منکر اندکی به حرکت درآمد . اما با گذشت بیش از ۲۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی و برخی فعالیتهای اسلامی و استقرار حکومت اسلامی نه جنبه حکومتی امر به معروف و نهی از منکر و نه جنبه مردمی آن هیچ یک محقق نگردید.

نظام امر به معروف و نهی از منکر

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنان مورخ ۱۹/۴/۷۹ به نظام امر به معروف و نهی از منکر را یکی از مهمترین نقاط افتراق ووجوه تمایز نظام اسلامی با نظام کمونیستی عنوان نموده و ویژگیهایی برای این نظام برشمردند از آن جمله :

۱- امر به معروف و نهی از منکر واجب حتمی همه است.

۲- وظیفه مسئولان کشور در این باب سنگین تر است .

۳- آحاد مردم نیز وظیفه دارند.

۴- طرف امر به معروف و نهی از منکر فقط طبقه عامه مردم نیستند.

۵- امر و نهی باید به حالت استعلاء باشد.

۶- نظام امر به معروف و نهی از منکر دو رکن دارد: مردم و حکومت.

۷- مدل ام و نهی مدل خواهش و تقاضا و تضرع نیست.

۸- مخاطب امر به معروف و نهی از منکر هر کسی با هر موقعیت اجتماعی می تواند باشد.

در میان ویژگیهای نظام امر به معروف و نهی از منکر ، استعلاء از برجستگی بسیاری برخوردار بوده و شاید بتوان گفت که فصل منطقی امر به معروف و نهی از منکر با مفاهیمی نظیر موعظه ، ارشاد ، نصیحت و تبلیغ باشد.

با توجه به اصل هشتم قانون اساسی و دیدگاههای رهبر معظم انقلاب اسلامی مدل امر به معروف و نهی از منکر ، مدلی است که هر کس در جایگاه آمر و ناهی قرار گیرد باید ماهیت استعلایی آن را حفظ کند و در غیر این صورت امر به معروف و نهی از منکر نخواهد بود. خواه آمر و ناهی مردم باشند یا حکومت. در مدل پیشنهادی که بر مبنای قانون اساسی ارائه شده است ، مردم و دولت در مقام آمر و ناهی قرار می گیرند و مخاطبان این دو نیز مردم و دولت خواهند بود.

در این مدل مردم نسبت به یکدیگر و دولت وظیفه دارند امر به معروف و نهی از منکر کند . دولت نیز موظف است نسبت به مردم امر به معروف و نهی از منکر کند. اگر چه در قانون اساسی بر خلاف تصریح بر رابطه امر به معروف و نهی از منکر مردم با مردم به رابطه امر به معروف و نهی از منکر دولت با دولت اشاره نشده است. حال باید بررسی کرد چه ساز و کارهایی برای اجرای این نظام و مدل وجود دارد و احیانا خلاء چه چیزی احساس می شود؟

۱- در تعامل امر به معروف و نهی از منکر مردم با مردم ، سازو کارهایی که می توانند نقش آموزشی و فرهنگی ایفا نمایند . بسیار مهم می باشند. مدارس ، دانشگاهها و مساجد در درجه نخست و اولوییت قرار دارند و صدا و سیما و مطبوعات در درجه دوم.

بررسی های واقع بینانه مبین این مطلب است که هیچ یک از دستگاههای متولی آموزش و فرهنگ و همچنین وسایل ارتباط جمعی به موضوع امر به معروف و نهی از منکر بطوری جدی نپرداخته و آن را یک اصل لازم و ضروری تلقی ننموده اند . صرف نظر از این مطلب . در امر به معروف و نهی از منکر مردم نسبت به مردم که بیشتر جنبه فردی و چهره به چهره دارد ، ساز و کار خاصی نیاز نیست و به سادگی قابل اجراء است .

۲- در تعامل امر به معروف و نهی از منکری مردم نسبت به دولت ، رسانه های جمعی مانند صدا و سیما و مطبوعات نقش حساسی در برقراری ارتباط مردم با دولت بویژه مسوولان بر عهده دارند . احزاب و تشکل های سیاسی نیز به حسب وظیفه می توانند نقش آفرین باشند. اما اغلب این ساز و کارها حالت واسطهای دارند. و اینکه مردم بتوانند مستقیما کارکنان حکومت به ویژه مدیران و مسوولان را به امر به معروف و نهی از منکر کنند،هنوز ساز و کار مشخصی وجود ندارد و چه بسا قبل از هر چیز لازم باشد فرهنگ انتقاد پذیری و یا پذیرش امر به معروف و نهی از منکر گسترش یابد.

۳- در تعامل امر به معروف و نهی از منکر دولت نسبت به مردم ساز و کارهایی وجود دارد که برخی نقش واسطه ای و برخی بطور مستقیم ایفای نقش می کنند. وسایل ارتباط جمعی نقش واسطه ای و بسیج (مرکز اجرایی امر به معروف و نهی از منکر ) و نیروی انتظامی نقش مستقیم دارند. اما باید در نظر داشت که این دو یا از لحاظ ماهیت شرح وظایف و یا جایگاه تشکیلاتی، متناسب با اجرای امر به معروف و نهی از منکر در سطح گسترده و عام نیستند.

۴- در تعامل امر به معروف و نهی از منکر دولت نسبت به دولت به گذاردن یک علامت سوال بسنده می شود.

پیشنهاد

۱- تشکیل شورای عالی امر به معروف و نهی از منکر در جایگاهی که مصوبات آن برای تمامی دستگاههای حکومتی اعم از قوه مجریه و قضاییه لازم الاجراء باشد،ضروری و اجتناب ناپذیر است.

این شورا وظیفه تدوین سیاست و خط مشی اجرایی فریضه و هدایت و نظارت بر چگونگی در جامعه را بر عهده خواهد داشت.

۲- در راستای اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اولین گام وضع قوانین است. لازم است مجلس شورای اسلامی به وعده داده شده در این اصل جهت تصویب قوانین و حدود جامه عمل بپوشاند.

۳- تاسیس نهادی مستقل که فقط وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده داشته باشد با تعیین شح وظایف مشخص و حدود اختیارات تعریف شده پیشنهاد می گردد.

به عنوان یک راهکار اجرایی کوتاه مدت پیشنهاد می شود. از میان قضات مطلع نسبت به احکام اسلامی و قوانین شرع و با تجربه ، افرادی با ابلاغ رئیس قوه قضاییه به عنوان آمر به معروف و ناهی از منکر منصوب گردند.

درآمدی بر نظریه هنجاری

مدل شماره (۱)

روابط نهاد رسانه ها ، سازمان رسانه ونقش ارتباط گران در جامعه

ماخذ Mass Communication Theory به نقل از: محسنیان راد ، درامدی بر تئوری ارتباط جمعی

در مورد مدل بالا توضیح نکات زیر ضروری است.

۱- نهادهای رسانه ای

۲- از یک سو آنچه در مدل نشان داده شده است نظمی اغراق آمیز دارد . سازمانهای رسانه ای اغلب واحدهای جامع ومستقل نیستند. برخی فقط بخشی از یک کل را انجام میدهند ( مانند موسسات ضبط نوار ویدئو یا تلویزیون های کابیل محل) ، اما تا کنون بر روی تنوع فزاینده این سازمانها و رابط آنها یکدیگر کمتر تحقق شده است وهنوز تمایل به بررسی همان وسایل بزرگ ارتباط جمعی با بورکراسی خاص آنهاست.

از سوی دیگر رسانه های بسیاری وجود دارند که با کار وسیاست وآموزش وپرورش وغیره مشترکند . درمجموع این موسسات در هر مرحله زمانی قواعد سازمانی خاص را بکار می گیرند که حتی گاهی با فریضه های هنجاری ذکر شده نیز همخوانی ندارد.

ـ مهم ترین متغیرهای نهادی رسانه های مختلف وقواعدی که سازمانهای رسانه ای بکار می گیرند با عناصر زیر مرتبط است:

۱- نوع رسانه : انتظارات واستانداردهای متفاوتی که هر رسانه در تاسیس خود دنبال می کند.

۲- میزان وحدود عملکرد رسانه : که از رسانه های بین المللی تا محلی متفاوت است وبستگی به درجه حرفهای بودن ومیزان آزادی وپاسخگویی به فشارهای اجتماعی دارد.

۳- وظیفه وکارکردآنها

۴- شکل مالکیت ونحوه اداره وکنترل .

انواع مالکیت رسانه ها عبارتند از : تجاری ، غیر انتفاعی ، داوطلبانه ، خود مختار و… علاوه بر آن نهاد رسانه به ورابط متقابل میان رسانه های مختلف ومشاغل گوناگون کمک می کند .البته چنین روابط متقابلی اغلب غیر معمول وپنهان غیر رسمی است؛ مانند روابط متقابل روابط عمومی ها و رسانه ها واداره مطبوعات وسازمانهای دولتی و روزنامه نگاران وپیام آفرینان آماتور وغیر حرفه ای .

۲- سازمان رسانه :

سازمان رسانه به روابط درونی انواع رسانه ها ومشاغل گوناگون در آن مربوط می شود . روابط درونی رسان ها می تواند توسط مبادله ی همکاری ، آگاهی وحسن تعلق به سازمان ایجاد شود. سازمان رسانه ها روی فعالیت کسانی که دراین کار سازمانها کار میکنند اثر می گذارد. یعنی اینکه فرد پیام آفرین در یک سازمان بزرگ رسانه ای کارکند یا یکی روزنامه کوچک محلی متفاوت است ؛ حتی اگرکار آنها مشابه نیز باشد .

سازمان رسانه ها قرار گاه ویژه ای است که در آن تولید پیام توسط یک سیستم مدیرت کم و بیش جامع مثل یک روزنامه ، یک شرکت تلویزیونی یا ایستگاه رادیویی یا آژانس خبری و… انجام می شود . اغلب این سازمانها دردل سازمانهای بزرگ تر واغلب چند ملیتی قرار داند.

برخی از پیام آفرینان به یک سازمان خاص تعلق ندارند و یا سازمانهای مختلف همکاری می کنند حال این موضوع را در ایران نحقیق می کنیم :

۳- ارتباط گران

این اصطلاح حداقل از سال ۱۹۶۹ رایج شده است وبه کسانی اطلاق می شود که در رسانه ها کار می کنند ونقش مشخص ومهی درکانالهای مختلف ارتباط جمعی ایفا می کنند .اما سطوح مختلفی بر عملکرد ارتباط گران اثر می گذارد.

۱- سطح مافوق ملی ( مانند قوانین وآژانسهای بین المللی که نظارت جهانی دارند)

۲- سطح اجتماعی (مانند دولت وقوانین ملی )

۳- سطح صنعتی (شرکت های رقابتی رسانه ها و ارتباط آنها با تبلیغات گران)

۴- سطح مافوق سازمانی (مانند گروههای فشار)

۵- سطح جامعه

۶- گروههای رسمی درون سازمانی

بر اساس مدل هرچه جامعه وسیع تر باشد و هر جه تعریف که از هدف رسانه و آزادی وجود دارد ، متنوع تر باشد ، مرز محدوده قدرت و نقش ارتباطگر نیز تغییر می کند .

ساخت یک مدل ترکیبی با استفاده از دو جدول و مدل فوق و تفکیک آن بر اساس تمایزات انواع رسانه ها ، پرسشهای لازم را برای طراحی یک نظریه هنجاری در مورد رسانه ها مطرح می کند . این مدل که با ۷ مقوله اصلی و ۲۷ متغیر فرعی طراحی شده است بسیاری از وجوه درون سازمانی ، میان سازمانی اجتماعی رسانه های مختلف را در ربط با مکتب فکری حاکم بر آن و واقعیات فرهنگی ، اقتصادی و سیاسی و جوامع خاص به تحلیل می کشاند.

ویژگیهای هر یک از متغیرهای ۲۷ گانه مدل ۲ در یک نظام اسلامی مفروض با استناد به قرآن ، احادیث ، تاریخ صدر اسلام ، قانونی اساسی جمهوری اسلامی ایران ونظرات متفکران مسلمان قابل تشریح است؛ اگر چه تعمیم این ملاکهای بررسی به نظامهای وساختارهای اجتماعی دیگر وبدست آوردن الگوهای تفصیلی وچند وجهی در تئوری هنجاری رسانه ها نیز ممکن است و برای مطالعات مقایسه ای ضروری تکمیل مدل شماره ۲ پروژه ای با ارزش ودر خور نگارش یک رساله دکتری است آنچه در اینجا دنبال می شود صریحاً شرح بخشهای ساختارهای محیطی ونقش اجتماعی رسانه ها درنظام اسلامی معاصر است. البته نباید از این نکته غافل شد که تبیین این دو بخش به منزله در آمدی اساسی برای بخشهای بعدی خواهد بود.

الف: ساختارهای محیطی

یکی از مهم ترین تئوریهای رسانه ای که به عنوان تئوری میانجی مشهور است. رسانه ها را میانجی میان نهادهای حاکم وجامعه فرض می کند . متغیر اصلی ساختارهای محیطی محیط حاکم بر رسانه ها را مشخص می کند ونشان می دهد که رسانه ها در چارچوب چه محدودیتها وآزادیهایی فعالیت می کنند وارزشهای اساسی حاکم بر مطلوبیت عملکرد آنها چست ؟ زیر بخشهای این متغیر هر یک از وجهی از وجوه مختلف فضای حاکم بر رسانه ها را نشان می دهد.

۱- نظام سیاسی : امت وامامت (ولایت)

ولایت در لغت درمعانی مشابه ولی متعددی بکار رفته است و وجه مشترک این معنی ( تصرف در امور غیر ) می باشد . از دیدگاه کلام اسلامی ، اصل عدم ولایت هیچ شخصی بردیگری است زیرا انسانها آزاد ، گوناگون و مسئول آفریده شده اند . انسانها به حسب خلقت وفطرت برخود ، اموال ، افکار واموال خودمسلط هستند .آیات شریفه (مالهم من دونه من ولی ولاشریک فی حکمه احدا –۲۶/۱۸) ان الحکم الا الله یقض الحق وهو خیر الفاصلین ( ۵۷/۶) فالحکم الله العلی الکبیر (۱۲/۴) دو موضوع ولایت وحکم را منحصر به خداوند می کند . پس ولایت بر دیگران تنها از طریق امر الهی قابل تسری است و ولایت انبیاء ، ائمه ، حکام ، والدین و… بردیگران به شرط رجوع به ولایت الله قابل پذیرش است. از آنجا که بشر نیاز وتمایل به زندگی اجتماعی دارد وزندگی اجتماعی جز باانتظام وحکومت ممکن نیست واسلام نیز برای تامین آخرت با توجه به زندگی در دنیا تشریع شده است ولایت در تمام اعصار حتی در عصر غیبت ضروری است ومسلمانان ملزم هستند نسبت به تشکیل حکومت اهتمام کنند حتی برخی محققان معتقدند که تشریع احکام در اسلام مبتنی بر وجود ولایت حکومت اسلامی بوده است وتقریباً درتمامی ابواب فقه موارد ومسائلی وجود دارد که جز با فرض حکومت اسلامی قابل اجرا بلکه تصویر نیست( منظری ۱۰۴۸:۱۴۵-۸۹).

مسئله بعدی شرایط حاکم وکیفیت حکومت در اسلام است . در مورد حاکم اسلامی صفاتی مثل عقل ، قدرت ، اسلام ، علم ، عدالت و تدبیر به حکما ولی وعقل سلیم ضروری است .آیات متعدد قرآن کریم هم این شرایط را به نحو ارشاد بیان کرده است ( ۲:۲۴۷ /۴۵/۶۵۹/۱۸: ۳۲/۱۱۳: ۱۱/۵۱: ۵/۴۱: ۴) روایات متعددی نیز در ابواب مختلف وجود دارد که این صفات را برای امام ضروری می شمارد از جمله روایتی از امام صادق (ع) در تحف العقول نقل شده وشیخ انصاری آنرا درابتدای کتاب مکاسب نقل کرده است که وافی به مقصود میباشد.

فوجه الحلال من الولایه الوالی العادل الذی امر الله بمعرفته و ولایته والعمل له فی ولایته و ولایه و ولاه ولاته ، بجهه ما امر الله به الوالی العادل ، بلا زیاده فیما انزل الله ولا نقصان مقوله ومنه ولا تحریف ولا تعدلامره الی غیره ، فاذا صارالولی والی عدل بهذه الجهه فالو لا یه له والعمل معه و معونته فی ولایته وتقویته حلال محلل وحلال الکسب معهم وذلک ان فی ولایه والی العدل و ولاته احیاء کل حق وعدل وامانه کل ظلم وجور وفساد فلذالک کان الساعی فی تقویه سلطانه والمعین له علی ولایته ساعیه الی ولایته الله مقویاً لدینه. (حرانی ۱۳۶۳: ۳۳۲)

برخی محققان دو شرط دیگر ازجمله ذکورت وطهارت مولد را نیز به شرایط امام اضافه کرده اند وصفاتی مثل بلوغ ، سلامت اعضاء حریت ، قریشی بودن ، عصمت ومنصوص بودن را برای ولی در دوران غیبت ضروری ندانسته اند (منتظری ۱۴۰۸: ۳۷۰) در تفکر اسلامی معاصر ولی امر باید از میان حائزین شرایط بالا انتخاب شود وگروهی از اسلام شناسان باید بر صلاحیت او صحه بگذارند . تجربه جمهوری اسلامی در ایران انتخاب فقهاء خبره توسط مردم وانتخاب ولی امر توسط فقها بوده است. این انتخاب محدودیت زمانی ندارد البته اختلافات نظری در مورد انتخاب یا انتصاب و وکالت فقیه ، زمانمند بودن انتخاب ، ترکیب خبرگان ، شرایط انتخاب کنندگان وانتخاب شوندگان وجود دارد.(کدیور ۱۳۷۶)

در مورد وظایف حکومت اسلام به عناوین پانزده گانه زیر اشاره شده است.

– حفظ نظام اسلامی وحراست از مرزهای سرزمینی

– اصلاح بلاد وایجاد امنیت در داخل کشور

– اصلاح وضعیت وارتقاء سطح فرهنگی جامعه

– گسترش معارف دینی وحاکمیت دین د رجامعه

– اقامه فرائض وشعائر الهی مانند نماز و حج وتربیت اخلاقی جامعه

– اقامه سنت ونابودی بدعتها وحفظ شریعت از تغییر وتاویل

– امر به معروف ونهی از منکر به مفهوم وسیع کلمه

– منبع ظلم واحقاق حقوق ضعفا

– قضاوت عادلانه واقامه حدود واحکام الهی

– بازگرداندن غارتها به بیت المال ورفع تبعضیات اقتصادی واجتماعی

– جمع آوری مالیات وصدقات بنا بر اوامر الهی ومصرف آن در امور عامه

– ارشاد و آباد سازی عمومی

– اکرام مردمان نیک و مجازات اشرار

– اعمال رحمت وعطوفت درامور اداره کشور

– رابطه نیک با سایر مذاهب وکشورها بر اساس حفظ رابطه وحقوق متقابل ( منتظری : ج ۲، ۲۲-۲۱)

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تعدد گروههای کوشنده سیاسی پذیرفته شده است و رقابت برای کسب قدرت درچارچوب منافع عمومی وضوابط شرعی مذموم شناخته نمی شد . نظارت بر حکومت نیز از راه نهادهای منتخب مردم قابل اعمال است . (جهانگیر ۱۳۷۶)

۲- نظام اقتصادی

درنظام اقتصادی اسلام خداوند خالق ومالک مطلق هستی است . لله ملک السماوات والارض (توبه /۱۱۶) له مافی السموات و مافی الارض (نجم : ۳۱) .خداوند طبیعت بی جان ،گیاهان ، حیوانات و دستاوردهای جمعی را به عنوان انفال تحت اختیار امام و در خدمت نوع انسان قرارداده است ( انفال : ۱) کلید واژه (سخر) ومشتقات آن نمایانگر این اصل قرآنی است .الم تروان الله سخرلکم ما فی السماوات و ما فی الارض واسبع علیکم نعمه ظاهره وباطنه (لقمان : ۲۰) .خداوند همه اینها را در اختیار انسان قرار داده تا از آن بهره گیرد و شکر گذار باشد واز اوخواسته است که علاوه بر بهره برداری از نعمتهای زمینی به آبادانی آن نیز بپردازد . ما بکم من نعمه فمن الله ( نحل : ۱۸) هو انشاء کم من الارض واستعمرکم فیها ( هود:۱۶) در نظام اقتصاد اسلامی هدف اساسی دسترسی همه افراد بشر به وسایل رشد وامکانات کافی در راه یک زندگی انسانی وتامین رفاه عامه از طریق تضامن وتکامل مکانی است برای رسیدن به این اهداف :

الف ) لزوم اشتغال مردم به کارهای نیک مورد توجه قرارگرفته است وبیکاری وبیکارگی مورد ملامت واقع شده است . ملعون من القی کله علی الناس/ ان الله یبغض العبد النواح الفارف .

ب ) با انحصار گرایی و ظلم اقتصادی مبارزه می شود. اسراف و اتراف دو مفهوم منفی اقتصادی در شبکه مفهومی قرآن کریم است. ( ایزوتسو ۱۳۷۸ : ۳۵۳ )

ج ) بر بهره مندی یکسان همه مسلمانان از بیت المال تاکید و با دست درازی و تفضیل اشراف و خواص بر عموم مردم مقابله شده است. عن حفض بن غیاث ، قال: سمعت ابا عبدالله (ع) یقول و سئل عن قسم بیت المال فقال: (( الاسلام هم اینا الاسلام اسوی بینهم من العطاء و فضائلهم بینهم و بین الله اجعلهم کبنی رجل واحد، لا یفضل احد منهم لفضله و صلاحه فی المیراث علی آخر ضعیف منقوص ( محقق حلی ۱۴۰۳ : ۱۱/۸۱ )

در نظام اقتصاد اسلامی مالکیت خصوصی با شرایطی پذیرفته شده است و تلاش برای کسب مال از راه حلال حفظ آن واجب کردیده است. لا توتو السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما(نساء : ۴) در فرهنگ قرآنی مال نه تنها مذموم نیست بلکه با مفاهیمی چون قیام ـ زینت . خیرـ امداد مرتبط شده است (نساء :۴ / کهف: ۴۶ / بقره: ۱۸۰ / اسراء: ۶ / نوح : ۱۲) . ملاحضات قرآنی درمورد مال به شرح زیر می باشد :

۱- مال در زندگی انسان نباید هدف قرارگیرد وانسان را از یاد خدا وانجام وظایف اجتماعی غافل کند ( حدید : ۲۰ / توبه : ۲۴)

۲- مال وسیله امتحان الهی است (بقره : ۱۵۵)

۳- دست درازی به اموال دیگران بخصوص فقراء ، ایتام وضعیفان مردود شمرده شده است (بقره : ۱۸۸/ نساء :۱۰)

۴- از انحصار گردش مال در دست اغنیاء وثروتمندان نهی شده است(حشر: ۷) (نک: مهدوی کنی ۱۳۷۹)

از طرف دیگر مواردی به عنوان مکاسب محرمه شناخته شده است این موارد عمدتاً عبارت است از:

۱- فریب درمعامله

۲- امور مربوط به فحشاء وهرزگی

۳- کارهای مربوط به جاسوسی هتک آبرو وبدنام ساختن اشخاص بیگناه وکمک به دشمنان دین و هر گونه همکاری با ستمکاران وغاصبان.

۴- تصدی اموری که در تخدیر افکار جامعه وگمراه ساختن وغافل نگاه داشتن آنان از حقایق موثر است.

۵- آنچه موجب سرگرمی مردم به خرافات ودوری از قیامت است.

۶- اقدامات مخالف مصالح عامله ، تحلیل فهرست کاملی ازآنچه به عنوان مکاسب محرمه درکتب فقهی ذکرشده است نشان می دهد سه مقوله تولید ، مبادله ومصرف کالا ها وخدمات واجب ، بی فایده یا مضر به حال فرد وجامعه اسلامی ممنوع شناخته شده است( انصاری ۱۳۶۸: ۷۸-۳)

۳- نظام فرهنگی

نظام فرهنگی در جامعه اسلامی خدامدار وانسان گراست . عقاید ،ارزشها ، هنجارها ،رفتارها ، دانشها ، هنرها، آداب وسنن ، همگی درجهت توجه انسان به خالق خود وتعمیق پیوندهای کمال یابند میان انسانها است . در گفتمان دینی سه حوزه عقاید ، اخلاق واحکام تنظیم جهت های فرهنگی جامعه را بر عهده دارند .

عقاید :

توحید مهم ترین اصل در نظام فرهنگی جامعه اسلامی است. خدا در دیدگاه اسلام بزرگ تر از آن است که وصف شود (الله اکبر ان یوصف) برتر از توصیفات ، تعاریف ومعقولات انسانها است(سبحانه وتعالی عما یصفون) او تشخیص ، حد ، کیفیت وجهتی ندراد (لا یحد ولایرصف بکیف ولا این ولا حیث لم یتناه فی العقول ( کلینی ج ۱: ۱۴۲-۱۴۱)) خداوند حقیقت هستی همه چیزهاست، حقیقتی نامتناهی ، بیکران وقائم به ذات . اونه در اشیاء حلول کرده نه چیزی بیرون از آنهاست ( لم یحلل فیها فیقال هو کائن ولم ینا عنها فیقول هو منها بائن ) اول وآخر وظاهر وباطن هستی اوست ( هوالاول و والاخر والظاهروالباطن ) ، او فراتر از ذهن وزبان ماست ( عجزت دون العباره کلت الالسن عن غایه صفته والعقول عن کنه معرفته (کلینی ، ج ۱، ۱۴۰ ) یکی از مهم ترین یکتا پرستی و توحید در عبادت است . ( بقره ۲۱-۲۰ /انعام : ۱۰۳- ۱۰۱ / فصلت : : ۳۷ / بقره : ۱۶۵ / انعام : ۷۱) . توحید درعبادت در اطاعت را به دنبال دارد این رتبه از توحید در دو بعد اطاعت مطلق یا عبودیت که مخصوص خداوند است و اطاعت مشروط که مخصوص کسانی است که به حق بر ما ولایت دارند و رعایت مصلحت عمومی مستلزم تبعیت از آنها است . مطرح می شود لا طاعه لمخلوقی فی معصیته الخالق موحدان خلقت جمال وانسان را غایتمند می دانند ( انعام : ۵۷ / نهج البلاغه : حکمت : ۱۵۶) ، انسان را کمال جو می دانند (رم: ۳۰) وحیات را جاودانی ودنیا وآخرت را متصل به یکدیگر فرض می کنند (رعد : ۲۶ / اسراء : ۷۲ ) وانسان را بنا بر نظریه عدل الهی مختار ومسئول می دانند (نحل : ۹۳ /صافات : ۲۴)

اخلاق:

نظام فرهنگی اسلام از نظر اخلاقی خاص خود برخوردار است ، این نظم اخلاقی نه مبتنی بر اخلاق از سویی است و نه بر گرفته از عرفان شرقی وهندی . نظم اخلاقی اسلام مبتنی بر مفاهیم قرآنی و روایی است . علم اخلاق اسلامی خصوصاً در بعد اخلاق عملی دارای گونه های متفاوتی از تقسیم بندی است . یکی از بهترین آنها متعلق به فیض کاشانی درکتاب محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء است . فیض در این کتاب به اصلاح وتکمیل ساختار ومحتوای کتاب بلند آوازه ابوحامد غزالی بنام احیاء علوم الدین پرداخته است . گستره موضوعات مندرج در این کتاب نمودی از نظام فرهنگی اسلام دربخش اخلاقیات آداب ونمادهای دینی است. این کتاب شامل چهار بخش اساسی و هر بخش دارای ده زیر بخش است:

عبادات:

علم ، قواعد عقاید ، اسرار طهارت ، اسرار نماز ، اسرار زکات ، اسرار روزه ، اسرار حج ، آداب تلاوت قرآن ، ذکرها ودعا ها ، ترتیب دعا ها در زمانهای مختلف .

عادات :

آداب خوراک ، آداب ازدواج ، احکام کسب وکار ، حلال وحرام ، آداب مصاحبت با معاشرت با مردم آن گوناگون ، گوشه گیری ، آداب سفر ، امر به معروف ونهی ازمنکر ، آداب زندگی واخلاق پیامبر ومعصومان .

عوامل نابودی:

عجایب قلب ، ریاضت نفس ، مقابله با شهوتهای شکمی وجنسی ، آفات زبان ، نکوهش ، غضب وکینه وحسادت، نکوهش دنیا، نکوهش مال دوستی وبخل ، نکوهش جاء و ریا ، نکوهش تکبروخودپسندی ، نکوهش غرور.

عوامل رستگاری :

توبه ، صبروشکر ،خوف ورجاء ، فقر و زهد ، توحید وتوکل ، محبت ، انس ، شوق و رضا ، نیت و صداقت واخلاص، مراتبه ومحاسبه ، تفکر ، یاد مرگ وپس ازمرگ (نک : غزالی : ۱۹۸۵ /فیض کاشانی : ۱۳۸۳ )

اخلاق عملی ونظری درنظام فرهنگ اسلامی متکفل تربیت دارای مسلمانان برای انجام تکالیف الهی از طریق درونی کردن ارزشها وهنجارهای اسلامی است . بررسی چگونگی نفوذ اخلاق در جامعه بهترین ابزار سنجش میزان فرهنگی شدن دین یا تبدیل دین به فرهنگ است . میراث اخلاقی با معروف اسوه ها ، الگو ها و رادمردان می کوشد از طریق مشابه سازی به نیاز هویت جویی مسلمانان پاسخ دهد وشخصیتهای مرجع را به صورت درون زا را در فرهنگ دینی نهادینه کند.

فقه

اگر چه از اصطلاح قرآن سنت ( فقه ) به معنای علم وسیع وعمیق به معارف و دستورهای اسلامی است ولی درتاریخ علوم اسلامی این اصطلاح به تدریج به ( فقه الاحکام ) اختصاص یافت . در علم فقه احکام اموری مورد بحث قرار می گیرد که انسان در واقعیت زندگی انجام می دهد یا باید انجام دهد.

فقه پردامنه ترین وحجیم ترین بخش علوم اسلامی است . در فقه اسلام احکام عملی به جهات گوناگون تقسیم شده اند . در یک تقسیم بندی بسیار کلی مقررات الهی به دو گونه احکام وضعی تقسیم می شود . حکم تکلیفی شامل وجوب ، حرمت ، استجاب ، کراهت واباحه می شود واحکام وضعی در مورد نسبتهای مختلف میان اشخاص واموال بکار می رود . تقسیماتی نظیر تعبدی و تو ملی ، عینی وکفایی ، نفسی ومقدمی نشان از دقت وارتباطات انسان می پردازد وبر اساس آن هم تقسیم می شود. محقق حلی صاحب شرایع الاحکام تمام ابواب فقه را بر چهار دسته دانسته است.

محقق حلی در این تقسیم بندی مجموع ابواب فقه را چهل وهشت باب قرار داده است .عبادات را در ده باب شامل طهارت ، نماز ، زکات ، خمس ، روزه ، اعتکاف ، حج ، عمره ، جهاد ، امر به معروف ونهی ازمنکر.

عقود را در پانزده باب شامل : تجارت ، رهن، و رشکستگی ، حجر (ممنوعیت از تصرف ) ، ضمانت ، مصالحه ، مشارکت ، مضاربه ، ، مزارعه ومساقات ، امانت عاریه، اجاره ، وکالت، وقفو صرفه ، حبس وسکنی، هدایا ، سبق درمایه ، وصیت ، ازدواج ، (در مقام تقسیم عملاً ۱۹ مورد می باشد)

ایقاعات را در یازده باب شامل : طلاق ، خلع ومبارات ، ظهار، ایلاء ، لعان ، عتق، تدبیرو مکاتبه واستیلاد، جعاله ، سوگند، نذر.

احکام در دوازه باب شامل : شکار و سربریدن حیوانات ، خودنیها ونوشیدنیها ، غصب ، احیاء زمینهای بایر ، اشیاء پیدا شده ، ارث ومیراث، قضاوت ، شهادات ، حدود وتعیزرات ، قصاص ، دیات (نک : محقق حلی )

مرحوم شهید محد باقر صدر در تلاش برای یک تقسیم بندی عینی تر وکارآمد تر احکام را به چهار دسته کلی تقسیم می کنند.

الف – عبادات : طهارت ، نماز ، روزه ، اعتکاف ، حج ، عمره ، کفارات.

ب – اموال :

اموال عمومی : زکات ، خمس ، خراج ، انفال

اموال خصوصی :

– اسباب شرعی تملک یا کسب حق خاص

– احکام تصرف در مال

ج – رفتار شخصی : ( رفتار عبادی وغیر اقتصادی )

– روابط زناشویی

رفتار مربوط به خوراک ، پوشاک ، مسکن ، معاشرت و…

د- رفتار عمومی :

رفتار ولی در حوزه حکومت ، قضاوت ، جنگ

روابط بین المللی و … (نک : صدر : ۱۹۸۳: ۱۳۲- ۱۳۴)

نظریه شهید مطهری در مورد احکام بر پایه دیدگاهی ارتباط استوار شده است.

۱- رابطه خدا وانسان (پرستش )

۲- رابطه اجتماعی انسانها با لحاظ روح پرستش

۳- رابطه انسان با خودش

۴- رابطه انسان با طبیعت

۵- رابطه انسان بایکدیگر در موضوع بهره مندی از طبیعت واموال

۶- روابط انسانها با یکدیگر در حوزه حقوق اقتصادی

۷- روابط اسانها با یکدیگر در حوزه حقوق خانوادگی

۸- روابط انسانها با یکدیگر در حوزه حقوق قضایی

۹- روابط انسانها با یکدیگر در حوزه حقوق جزایی وجنایی

(نک: مطهری ۱۳۵۸ : ۱۲۴-۱۳۰)

فقه اسلامی انسان را از جیث (موجود مکلف ) مورد مطالعه قرار می دهد لذا به کلیه دقایق زندگی او می پردازد . فقهای شیعه در حوزه مسایل فرهنگی وارتباطی نیز به تحقیق پرداخته اند وکتابی مانند مکاسب شیخ انصاری در بخش مکاسب محرمه با تعمیم مفهوم کسب به کلیه فعال اجتماعی به حکم فقهی گونه های مختلف اقدامات زیر پرداخته است:

۱- کسب از طریق خرید وفروش اعیان جنس

۲- کسب از طریق خرید و فروش ادوات عبادت غیر خدا وآلات قمار

۳- کسب از طریق خرید وفروش اشیاء و یا حیوانات بی ارزش

۴- کسب از طریق اشتغال به اموری که فی نفسه حرام است.

بخش چهارم مفصل ترین قسمت مکاسب محرمه است وشامل اموری می شود از قبیل : تدلیس ماشطه ، تزیین رجل ، تشبیت بالمرائه ، تصویر صورت ذاتت الارواج ، تنجیم ، حفظ کتب ضلال ، رشوه ،سبب المومن، سحر ، شعبده ، غش ، غناء ، غیبت ، قمار، قیادت ، قیافه ، کذب ، ، کهانت ، لهو، مدح مالا یستحق، معونه الظالمین ، فحش، نمیمه ، نوح الباطل ، الدلایه من قبل لجایر، هجاء المومن، الهجبر.

۵- اخذ اجرت برای انجام اعمال واجب (انصاری ۱۳۶۸: ۱-۶۶)

ملاحظه می شود که شمول فقه بر مسایل فرهنگی وارتباطی به گونه ای است که نمی توان محتوای وسایل ارتباط جمعی را در یک نظام اسلامی بدون توجه به باید ها ونبایدها ودر یک کلام مقاصد واحکام تکلیفی – فقهی تنظیم کرد . رویکرد جدیدی که در برخی کشورهای اسلامی به فقه الاعلام یا فقه وسایل الاعلام می شود ناشی از چنین درکی است ( نک : علوان : ۱۴۰۵)

ب- نقش و وظایف اجتماعی

وسایل ارتباط جمعی در جامعه شناسی جدید به عنوان یک نهاد اجتماعی مورد مطالعه قرار می گیرد و در کنار نهادهای خانواده ، آموزش ،مذهب ، اقتصاد وحکومت کارکردها ومسئولیتهای معینی دارد .رسانه ها با هدف برآوردن نیازهای اجتماعی خاص ومتبلور کردن ارزسهای غایی اعضاء خود تشکیل می شوند . نهاد رسانه به نسبت پایدار است و حیطه فعالیت وسیع ومتقابل دارد اما در عین حال رسانه ها برمحور یک رشته هنجارها ، ارزشها والگوهای رفتاری ساختارمند شده ، سازمان یافته ومعمولاً مورد پذیرش اکثریت عظیمی از جامعه می باشند( کوئن ۱۳۷۱: ۱۱۰-۱۱۵)

۱- اهداف

وسایل ارتباط جمعی نیز مانند دیگر نهادهای اساسی اجتماعی الگوهای رفتار اجتماعی شایسته را در موقعیتهای گوناگون در اختیار جامعه قرار میدهند . رسانه ها دور نمای نقشهای اجتماعی مطلوب ونامطلوب را در اختیار نسل جدید می گذارد وآنان را تشویق می کنند که با رفتار مطلوب همساز شده و رفتار نامطلوب را نا هنجار تلقی کنند . رسانه ها در نظارت اجتماعی نیز نقش حیاتی دارند . از آنجا که رسانه ها چشم داشتهای پذیرفته شده جامع را متبلور می کنند تنبیهات نمادینی را نیز برای رفتار ناهنجار درنظر می گیرند . وزن بخشی معنای به رفتار ها ، نگرشها و باورهای مخاطبان به هدف اصلی تمام رسانه ها است.

کارکرداجتماعی رسانه ها درامت اسلامی تابعی از رسالت عمومی انبیاء یعنی سعادت انسانها است . سعادت انسانی در دیدگاه قرآنی شناخت ، یادآوری دائم و عبادت مطلق خداوند است . قل ان صلواتی ونسکی ومحیای ومماتی لله رب العالمین ( انعام : ۱۶۲) وماخلقت الجن والانس الا لیعبدون (ذاریات : ۵۶) الذین امنو وتطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب (رعد : ۱۲۸) سنریهم آیاتنا فی الافاق وفی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق (فصلتک ۵۳)

مرحوم مطهری پس از ذکر انواع نظریه های فلسفی ، عرفانی ، زیبایی ، شناختی و… درمورد هدف زندگی باطرح نظریه عبادت معتقد است (هدف همان حقیقت) است … حکمت ، عدالت ، محبت ، و زیبایی همگی مقدمه وصول انسان به حقیقت است . (مطهری ، بی تا : ۷۹ ) او در جمع بندی دیگری (ایمان ) را به لحاظ اینکه نمود عینی پیوند انسان با حقیقت است هدف اصلی خلقت میداند.( بهر حال از نظر ما (ایمان ) دراسلام هدف است نه وسیله این خلاصه حرف است … ایمان قطع نظر از اینها خود هدف است چون ایمان پیوند انسان با حق وحقیقت است ) ( مطهری ، بی تا : ۸۰ )

اگر هدف رسانه ها را در جامعه اسلامی تسهیل وصول انسان به حقیقت بدانیم اشاعه حکمت ، عدالت ، محبت ، زیبایی وایمان راباید جزء وظایف اصلی آنان بشمار آورد.

باید ها ونبایدها

ازآنجا که باید ها ونباید ها در فرهنگ اسلامی در چارچوب دو مفهوم پر محتوای امر به معروف ونهی از منکر طرح شده است. تشریح این دو مفهوم به نحو تفصیلی وبیان تعامل آن با رسانه ها ضروری است .

تحول مفهوم معروف ومنکر

اصل این اصطلاح مربوط به فرهنگ قبیله ای است وقرآن مفهوم آنرا متحول کرده است . معروف معنی دانسته شده وآن چیزی است که از نظر اجتماعی پذیرفته وتایید شده است ومنکر آن چیزی است که نا پذیرفته وتایید نشده است به لحاظ آنکه مجهول وبیگانه . روین لوی درکتاب ساختار اجتماعی اسلامی معتقد است : ( اهل جوامع قبیله ای در مرحله ای از تمدن ، همسطح وهمسان با مرحله ای که قبایل عرب جاهل در آن قرار داشته اند همانند آنها شناخته شده ،معلوم وآشنا را خوب وغریب وبیگانه رابد وشر می شمارند )( ایزوتسو ۱۳۷۸)

ریشه لغوی :

– معجم مقاییس اللغه / ابن فارس

– امر به معروف – اعتراف – عرف:

– تتابع الشیی متصلاً بعضه ببعض

– السکون ولاطمانیه – الرائحه الطیبه

– نهی از منکر – انکار – نکر : خلاف المعرفه التی یسکن الیها القلب – لم یقبله قلبه ولم یعترف به لسانه .

مفهوم قرآنی :

معروف

الف – الوجوه والنظائر فی القرآن : ابوعبد اله حسین بن محمد دامغانی

۱- فرض : ۴: ۶/۴: ۱۱۴ .

۲- تزیین المراه اذا انقضت عدتها ۲: ۲۳۴/۲: ۲۴۰ .

۳- العده الحسنه به : ۲۳۵/۲: ۲۶۳ .

۴- ما ییسر علی الانسان ۲: ۲۴۱/۲: ۲۳۳٫

ب- ایزو تسو (مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید )

۱- شایسته : پسندیده و درست

۲- کاربرد عمومی در بخشهای حقوقی قرآن به ویژه در جاهای که مفردات مربوط به وظایف و فرایض اخلاقی در روابط خانوادگی مانند رابطه میان زن و شوهر ، پدر ومادر وفرزندان میان اقوبا ، وخویشان نزدیک مطرح است .

۳- مطابق رسوم موضوعه متداول

ج ، طباطبایی (المیزان ج ۲)

المعروف هو الدی یعرفه الناس با لذوق المکتسب من نوع الحیاه الاجتماعیه المتداوله بینهم… فالمعروف تنضمن هدایه العقل وحکم الشرع وفضیله الخلق الحسن وسنن الادب وحیث بنی الاسلام شریعته علی اساس الفطه والخلقه کان المعروف عنده . هوالذی یعرفه الناس اذا سلکوا مسلک الفطره ولم یتعدوا طور الخلقه.

مفردات راغب : راغب اصفهانی

المعرفه : ادرک الشیء بتفکر وتدبر لائره وهو اخص من العلم وبضاده الانکار / العم القاصر المتوصل به بتفکر اصله من عرفت ای اصیت عرفه ای رائحته المعروف : اسم لکل فعل بعرف بالعقل او الشرع حسنه والمنکر ماینکر بهما / الاقتضاء فی الجود / العرف : المعروف بالاحسان

معروف ومنکر جزیی از دو مفهوم وسیع تر نیک و بد (خیر وشر) به عنوان زیر بخشی ازمفاهیمی اخلاقی- دینی در فرهنگ اسلامی است.

پیش از اسلام خوبی وبدی تابعی از شناخته های قبیله ای بود. درون قبیله معروف وبیرون قبیله منکر بود. اسلام با حفظ واژه ها به توسعه مفهوم پرداخت وحدود مفهوم را علاوه بر عرف اجتماعی به ( حدود الهی ) کشاند. بنابراین در معنا شناسی قرآنی معروف به عرف مطابق شرع ومنکر به آنچه خلاف شرع است نیز اطلاق می شود.

حوزه مفهومی معروف ومنکر درقرآن

بررسی حوزه مفهوم معروف ومنکر در قرآن کریم نشان میدهد که این دو واژه بطور مثبت یا منفی با مفاهیم زیر مرتبط شده اند .

معروف                                       منکر

وسع                   اتباع                                                       خفیه

احسان                 نعمه الله                                       کفر

خیر                   آیات الله                                       فحشا

طیبات                عدل                                                       بغی

حدود الله              ایتاء ذی القربی                              خطوات الشیطان

طاعت                قول                                                        ضرار

ایتمار                                                                             اذی

مصاحبت                                                                                     اعتداء

معاشرت                                                                          خبائث

صلوه                                                                              سوء

                                                                                    شر

(برای نمونه نک : بقره : ۲۳۶-۲۳۱ / احزاب : ۳۲/ آل عمران : ۱۰۴/ اعراف : ۱۵۷ / توبه : ۲۱۲/ محمد : ۲۱/ نور: ۵۳ / ممتحنه : ۱۲ / طلاق : ۶ / لقمان : ۱۵و ۱۷)

حیطه مفهومی معروف ومنکر در قرآن به گونه ای است که می توان گفت تعلق امر ونهی به معروف ومنکر حد وسط امر و نهی در حقوق واخلاق است به این معنا که هدف از امر و نهی ایتمار وانتهاء اختیاری و ارادی است نه پذیرش از روی اکراء واجبار . شش حوزه اساسی زیر قلمرو امر به معروف ونهی از منکر در قرآن کریم است.

۱- حقوق جزایی

۲- حقوق مالی : اعتدال د ردریافت وپرداخت ومعامله

۳- حقوق خانواده : زوجین /فرزندان /طلاق/پدرومادر

۴- حقوق اجتماعی : اخلاق اجتماعی

۵- حقوق سیاسی : تبعیت از رهبری

۶- حقوق الهی : اطاعات از اوامر الهی

ایجاد تحول در مفهوم امر به معروف ونهی ازمنکر تابعی از شیوه تدریج در قرآن کریم است.

خداوند درابتدا خود را پس از آن پیامبر وسپس بزرگان اقوام پیشین را به عنوان آمرو ناهی معروف می کند . در دوران مدینه اولین پیام امر عمومی ومستقیم برای دعوت به خیر ونیکی است . خداوند درمراحل بعدی ضمن تشویق عمومی ، کارهای نیک رابه طور تفصیل طرح میکند و با پرداختن به وظایف ضروری حکومت صالحان در این مورد به بیان عواقب ترک امر به معروف ونهی از منکر درمیان اقوام پیشین وبیان کوتاهی های علمای دینی آنان می پردازد . در سالهای آخر حیات پیامبر خداوند با توجه دادن مومنان به خطر منافقان در عرصه تغییر ارزشها وهنجارها آنان را به امر به معروف ونهی از منکر تشویق می کنند.

جدول بعدی این سیر تحول تدریجی را نشان میدهد.

جدول سیر تدریجی تحول کارکردی مفهوم امر به معروف ونهی از منکر بر اساس ترتیب نزول سوره

این گستره وسیع مفهومی ،مقول به تشکیک بودن معروف رادر سطوح مختلف اجتماعی نشان میدهد.

بررسی عمیق تر نشان می دهد ،حیطه کاربرد امر ونهی در قرآن وسیع تر از امر به معروف ونهی از منکر است . اگرمطلق متعلق امر در قرآن را معروف ومطلق نهی را در قرآن منکر بدانیم دریچه جدیدی از مصادیق معروف ومنکر بر روی ما باز می شود.

مصادیق امر به معروف در قرآن کریم

اسلام ابتدا لفظ کهن را پذیرفت و با ظرافت وبه تدریج در مفهوم آن تصرف کرد و پس از ایجاد تحول مفهوم ، پاسداری اجتماعی از مصادیق جدید را جلب شمرد و امر به معروف ونهی ازمنکر را در سطح فردی (جهاد با نفس ) خانوادگی ( قوانفسکم واهلیکم نارا ) وحکومتی (الذین ان مکناهم فی الارض ) توسعه داد تا فرهنگ جامعه همواره اسلامی بماند وفرایند تبدیل دین به فرهنگ تحقق یابد . شاید بتوان دو مفهوم سنت وبدعت را ادامه تاریخی دو مفهوم معروف ومنکر قلمداد کرد.

بحث از معروف ومنکر پس از پیامبر در ادبیات تفسیری ، حدیثی ، کلامی ، فقهی ( پس از جهاد عدو) واخلاق اسلامی (پس از جهادنفس ) تداوم یافت و در بیان اهل سنت تحت عنوان حسبه به صورت امری حکومتی و رسمی و با اختیارات بسیار وسیع تلقی شد (نک / بادکوبه : ۱۳۷۹ وابن اخوه : ۱۳۴۸ ) ولی در شیعه نهی از منکر به صورت اجتماعی تحت عنوان اولویت نهی سلاطین از منکر وامر به معروف در سطح فردی به صورت نیکوکاری و رفتار کریمانه مطرح شد. در دوران اخیر شیعه با بهره گیری از روایات وآیات سنت نظریات جدیدی را در این مورد طرح کرده است.

۱- تاسیس حکومت تحت عنوان امر به معروف ونهی ازمنکر

امام خمینی یکی از پایه های تشکیل حکومت اسلامی را وجوب امر ونهی می داند (امام خمینی ، ۱۳۴۸)

۲- تاسیس احزاب برای نظارت بر حکومت و رقابت برای تشکیل دولت صالح (منظری، ۱۳۷۶)

۳- تاسیس رسانه های حکومتی ومستقل برای اعمال نظارت متقابل بین حکومت وجامعه .

در این نظریه نهاد امر به معروف ونهی ازمنکر به عنوان واسطه میان حکومت ومردمقابل تحقق خارجی ودارای کاربردی مشابه نهاد رسانه در جامعه مدرن است.

نظریه رسانه ها به عنوان نهاد امر به معروف ونهی از منکر : حوزه های مطالعاتی بین رشته ای

وظیفه اصلی جامعه شناسی فرهنگ بررسی مسئله تغییر فرهنگی است فرهنگ بر اساس تعاریف مختلف قابل تفسیر است. بر اساس برخی نگرشهای غالب مدل فرهنگی شامل عناصری اصلی چون:

۱- نظام فکری وارزشهای دینی وعقیدتی

۲- هنجارها و ارزشهای خانوادگی

۳- هنجارهای سیاسی

۴- نوع تولید وشیوه توزیع ومناسبات اقتصادی

۵- بافت کلی علم ، تکنولوژی ، زبان ،ادبیات وهنر

۶- کیفیت مسکن ، لباس وتغذیه می شود.

در تعاریف دیگر فرهنگ عبارت از نظام مشترکی از باورها – ارزشها ، رسمها ، رفتارها ومصنوعاتی است که اعضای یک جامعه در تطبیق با جهانشان و در رابطه بایکدیگر بکار می برند و از راه آموزش از نسلی به نسل دیگر انتقل می یابد( رفیع پور: ۱۳۷۹)

در میان شناختها ß ارزشها ß هنجارها ß رفتارها آنچه به مفهوم کاربردی معروف و منکر نزدیک است هنجارها است. هنجار یکی از مفاهیم مرکزی وهسته ای جامعه شناسی فرهنگی است . هر قسمت از رفتارهای انسان که بطور مستقیم یا غیر مستقیم به دیگر انسانها مربوط می شود مبتنی بر هنجار است به تعبیر دیگر شیوه رفتار فردی واجتماعی هنجار نامیده می شود . هنجاردارای سه ویژگی اصلی است:

۱- قاعده استاندارد رفتار اجتماعی (تنظیم رفتار اجتماعی ،فعالیت مشترک وکنش اجتماعی )

۲- رعایت کردن اکثریت

۳- مجازات در صورت عدن رعایت (از فشارهای نمادین تا مجازاتهای فیزیکی )( رفیع پور، ۱۳۷۸)

در حوزه جامعه شناسی فرهنگ می توان معروف پذیری را به عنوان اجتماعی شدن یا فرهنگ یابی ومنکر را به عنوان فرهنگ باختگی و زوال فرهنگی مطالعه کرد.

مسئله اصلی جامعه شناسی نظم مطالعه چگونگی پیروی ازهنجارها است( چبلی : ۱۳۷۵ ) امر ونهی درنگاه جامعه شناسی نظم معادل تشویق وتنبیه (فشار ) اجتماعی است که به ازاء رفتار بهنجار یا نابهنجار دریافت می شود وجامعه با اعمال تشویق وتنبیه نظم فرهنگی حاکم را استمرار می بخشد.

نظریه های تشویق وتنبیه

بنا به نظریه پاداش- هزینه انسان تمایل دارد بیشترین پاداش را با کمترین ه/pزینه دریافت کند . عوامل افزای همرنگی در یک گروه به شرح زیر است:

۱- اتفاق نظر اکثریت

۲- میزان عزت نفس مشخص

۳- ترکیب گروه اکثریت (تخصص – اهمیت – قابل مقایسه بودن بافرد)

۴- میزان احساس امنیت در شرایط مشخص

بنا بر نظریه همرنگی ، انسانها در حضور بقه به گونه ای احساس فشار ، نگرانی وعدم اطمینان ازعدم پیروی ازهنجارها را دارند و لذا به این علت از هنجارها پیروی می کنند.

انواع پاسخ به فشار جامعه برای همرنگی

مقاومت در برابر تغیر هنجارها

جامعه تمایل دارد در برابر تغییرات مقاومت کند اما تغییر امری دائمی وعمدی است جامعه پویا تغییرات تعادلی را می پذیرد وگسستهای تعدلی (تبدیل معروف ومنکر وبر عکس ) را طرد می کند ( روشه ، ۱۳۷۵) .تفاوت این دو نوع تغییر در میزان تغییرات ساختی – شدت تغییرات ومیزان ثبات هنجاری است. برای جلوگیری از گسستهای تعادلی دو نوع برخورد با منکر وجوددارد :

۱- برخورد از بالا (از طرف قدرت حاکم ) که میزان موفقیت آن بستگی به میزان مشروعیت حکومت میزان کارآمدی حکومت دارد.

۲- برخورد پاتولوژیک از ناحیه متخصصان وبه خدمت گرفتن تمام امکانات از جمله امکانات حکومت .

چگونگی تبدیل یک پدیده به یک هنجار اجتماعی (اشاعه نوآوری)

۱- مدل مثلثی p-O-X هایدار

هنجار فرست

             پدیده                                                      جامعه

که با دوعامل میزان مطلوبیت اجتماعی هنجار فرست وپدیده سرعت و وسعت انتشار ، آنرا ارزیابی می کند.

۲- مدل راجرز وشومیکر : تقسیم جامعه به ۵ بخش درمقابل ورود نوآوری : نوآورها – زود پذیرها – اکثریت زود – اکثریت دیر – دیر پذیرها و بیان مراحل پذیرش نو آوری در یک جامعه شامل ۵ مرحله : آگاهی – علاقه وجلب نظر کردن – ارزیابی – آزمایش – پذیرش (رفیع پور، ۱۳۷۹)

عوامل موثر در سرعت انتشار

اوگما وکلاندر مانر معتقدند ساختار سیاسی مناسب / شبکه روابط اجتماعی قوی / روشهای مناسب بسیج مردم/ تدوین استراتژیهای مشارکت / خصوصیات وشرایط محیط خاص وخصوصیات فردی افراد در سرعت انتشار وتبدیل یک پدیده به هنجارهای اجتماعی موثر هستند.( رفیع پور ۱۳۷۹).

بازنگری امر به معروف ونهی ازمنکر د ردیدگاه جامعه شناسی ارتباطات

نهادهای خانواده – آموزش – مذهب – و ارتباط جمعی نقش مدیریت ثبات وتغییر فرهنگی را در جامعه برعهده دارند میزان هماهنگی و وزن اجتماعی هر یک از این نهادها در جهت وسرعت تغییرات تاثیر گذار است.

روژه کلوس دو عملکردوکارکرد اجتماعی رسانه ها را به شرح زیر بر می شمرد .

کارکرد ارتباط فکری

اطلاع و آگاهی

پرورش : پرورش اندیشه ها واحساسات / پرورش عقاید / پرورش حرفهای

بیان : معرفی فرهنگ وتمدن / تشریح ایدئو لوژیها جاری /استدلال

تبلیغ : تبلیغ تجاری- سیاسی

کارکرد روانی – اجتماعی :

همبستگی اجتماعی

سرگرمی

درمان روانی (معتمد مژاد ۱۳۷۱: ۱۹)

رسانه ها در دوران جدید تاثیرات مستقیم وغیر مستقیم وقاطعی بر شناختها- ارزشها – هنجارها و رفتارهای مخاطبان خود دارند . این تاثیر وقتی در مورد یک برنامه یا فیلم یا … برسی شود ممکن است قابل تامل یا تردیدباشد ( نظریه جذابیت وانتخاب ) اما برای بررسی عملکرد کلی رسانه ها نظریه شکل دهی اجتماعی ، واقعیت اجتماعی و دستور کار کاربردی اساسی دارند.

رسانه هم معروف را تعریف می کند هم به آن امر می کند هم شرایط پذیرش را مهیا می کند . رسانه هم منکر را از سپهر پیام نفی می کند هم از آن نهی می کند هم شرایط طرد را مهیا می کند . چگونه رسانه ها معروف ومنکر را تعریف می کنند؟

۱- گزینش : مدل دروازه بانی وایت ، مدل مارپیچ سکوت نئومن

۲- حذف : تابلوی اجتماعی وفرهنگی در مدل شفه

۳- معنی بخشی مثبت یا منفی : مدل منبع معنی محسنیان راد (محسنیان راد ، ۱۳۶۹).

توصیه ها :

در واقعیت خارجی در صورتی امکان امر به معروف ونهی ازمنکر از طریق رسانه ها وجوددارد که :

۱- میان سطوح مختلف ارتباطات میان فردی – سازمانی – جمعی وبین المللی درامر به معروف و نهی ازمنکر تفکیک دقیقی صورت گیرد.

۲- امربه معروف ونهی از منکر از و برای دورن رسانه شروع شود نه از و برای بیرون آن.

۳- میان نهادهای رسانه ای هماهنگی لازم وتقسیم وظایف دقیق صورت گیرد تا کار یکدیگر را خنثی نکنند .

۴- نظارت به صورت امری تخصصی و بر اساس استانداردهای تلقی شود و از نظرات سلیقه ای ومصلحتی دوری شود .

۵- وظیفه نظارت بر رسانه ها صرفاً به خود آنها سپرده نشود بلکه نظارت بر محتوای واثرات تولید رسانه ای بر عهده سازمانها ونهادهای مدنی ، مذهبی – دولتی و تخصصی قرار گیرد.

۶- مطالعات مستمر در مورد وضعیت شاخصهای کیفی فرهنگ درجامعه ضروری است . این مطالعات ژرفا نگر برای تعیین روند معروف سازی ومنکر گریزی یا بر عکس بکار می رود .

۷- تغییر ساختار برنامه ریزی محتوایی رسانه ها بر اساس فرآیند امر به معروف ونهی ازمنکر

۸- اشاعه اصل تفکر انتقادی – نقادی ونقد پذیری درسازمان رسانه برای افزایش تجمل تغییرات ساختاری .

فهرست منابع:

۱- آشنا ، حسام الدین و رضی ، حسین ، بازنگری نظریه های هنجاری رسانه ها وارائه دیدگاههای اسلامی ، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) شماره چهارم ، تابستان ۱۳۷۶، ۲۰۷- ۲۴۶

۲- ابن اخوه ، محمد بن محمد ، آیین شهرداری در قرن هفتم ، ترجمه جعفر شعار ، تهران بنیاد فرهنگ ایران ،۱۳۴۷ .

۳- ابن فارس ،معجم مقاییس اللغه ، قم مکتب الاعلام الاسلامی ، ۱۴۰۴ق .

۴- انصاری ، مرتضی ، هدایه الطالب الی اسرار المکاسب ، قم : علامه ، ۱۳۶۸ .

۵- ایزو تسو ، توشیهیکو ، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید ، ترجمه فریدون بدره ای ، تهران: فرزان ،۱۳۷۸٫

۶- بادکوبه ، احمد ، حسبه در سرزمینهای شرقی ، تهران : دانشگاه تهران ، ۱۳۷۹ (پایان نامه دکتری ).

۷- چلبی ، مسعود ،جامعه شناسی نظم ، تهران : نشر نی ، ۱۳۷۵٫

۸- حرانی ، حسین بن شعبه ، تحف العقول ،تهران ، علمیه ، ۱۳۶۳٫

۹- خمینی ، روح الله ، حکومت اسلامی ، بی نا بی تا .

۱۰- راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، تهران : دفتر نشر کتاب ، ۱۴۰۴ ق.

۱۱- رفیع پور ، فرامرز ، آناتومی جامعه ، تهران : انتشار ، ۱۳۷۹ .

۱۲- روشه ، گی مقدمه ای بر جامعه شناسی عمومی سازمان اجتماعی ترجمه هما زنجانی زاده ، تهران : سمت ، ۱۳۷۵٫

۱۳- سید رضی ، ابوالحسن محمد ، نهج البلاغه ، قم : هجرت ، ۱۳۹۵ ق.

۱۴- صدر ،محمدباقر ، الفتاوی الواضحه وفقا لمذهب اهل بیت (ع) بیروت : دارالتعارف، ۱۹۸۳م.

۱۵- طباطبایی ، سید محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن ، تهران : دار الکتب الاسلامیه ، ۱۳۶۵٫

۱۶- علوان ، عبدالله ناصح ، حکم الاسلام فی وسایل الاعلام ، بی جا : دار السلام / ۱۹۸۵ م.

۱۷- غزالی ، ابو حامد، احیا ء علوم الدین ، استابنول : دارتمل ، بی تا .

۱۸- فیض کاشانی ، محسن ، المحجه البیضا فی تهذیب الاحیا ، قم : دفتر انتشارات اسلامی (۱۳۸۳ق)

۱۹- قرآن کریم ، ترجمه مهدی الهی قمشه ای ، تهران : جاودان ، بی تا .

۲۰- کدیور ،محسن ، نظریه ها ی دولت در فقه شیعه ،تهران : نشرنی ، ۱۳۷۶٫

۲۱- کلینی ، محمد بن یعقوب ، اصول کافی ، ترجمه سید جواد مصطفوی ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع) بی تا.

۲۲- کوئن ، بروس ، درآمدی بر جامعه شناس ترجمه محسن ثلاثی ،تهران: فرهنگ معاصر ، ۱۳۷۱٫

۲۳- محسنیان راد، مهدی ، ارتباط شناسی ، تهران ، سروش ، ۱۳۶۹٫

۲۴- محسنیان راد ، مهدی ، درآمدی بر تئوری ارتباط جمعی (جزوه درسی انتشار محدود )تهران : دانشگاه امام صادق (ع) مرکز مطالعات فرهنگ و ارتباطات ، ۱۳۸۳٫

۲۵- محقق حلی ، جعفر بن حسن ، شرایع الاسلام فی مسایل الحلال والحرام ، بیروت : دار الاضواء ، ۱۴۰۳ق.

۲۶- مطهری ،مرتضی ،آشنایی با علوم اسلامی ۳ ،قم : صدرا، ۱۳۵۸٫

۲۷- مطهری ، مرتضی ، هدف زندگی ، قم : جامعه مدرسین ، بی تا .

۲۸- مظفر ، محمد رضا ، اصول الفقه ، قم : نشر دانش اسلامی / ۱۴۰۵ق.

۲۹- معتمد نژاد ، کاظم ، وسایل ارتباط جمعی ، ج ۱ ، تهران : دانشگاه علامه طباطبایی ، ۱۳۷۱٫

۳۰- منتظری ، حسینعلی ، دراسات فی ولایه الفقیه وفقه الدوله الاسلامیه ، قم : المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه ، ۱۴۰۸ق.

۳۱- منتظری ، حسینعلی ، پاسخ فقهی راجع به سوال در مورد احزاب ، قم : ۱۴/۸/۱۳۷۶٫

۳۲- منصور ،جهانگیر، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با آخرین اصلاحات ، تهران : نشر دوران ، ۱۳۷۶٫

۳۳- مهدوی کنی ،محمد رضا ، اصول ومبانی اقتصاد اسلامی در قرآن ، تهران : دفتر نشر دانشگاه امام صادق (ع) ، ۱۳۷۹٫

۳۴- Mcquail – Danis – Communication Theory – ( London: Sage 1994)

————————————-

منبع: سایت ستاد احیاء خراسان رضوی

۱۹- قرآن کریم ، ترجمه مهدی الهی قمشه ای ، تهران : جاودان ، بی تا .