امر به معروف و نهی از منکر یا نظارت همگانی

بر هیچ‏کس پوشیده ‏نیست که وجوب این قانون حیاتبخش، از ضروریات و مسلمات آئین اسلام و از طریق ‏«قرآن، سنت، عقل و اجماع‏» ثابت می ‏باشد تا آنجا که در برخی از مذاهب اسلامی، آن‏را از اصول دین شمرده ‏اند (۱) و بیشتر از آن که در کتب فقهی، اخلاقی و اجتماعی مطرح ‏شده، در کتب «کلامی‏» مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
آیات و روایات و نصوص مصرحه بر وجوب، در حدی از کثرت و شمول است که بحث‏ پیرامون آن از گنجایش این مقال خارج است(۲). در کتب فقه و حدیث، بیشتر در کیفیت وجوب، شرائط و مراتب بحث ‏شده است که‏ محققان ارجمند مطلع بوده مراجعه نیز خواهند کرد. اما کیفیت وجوب، در نظام حکومتی اسلام که با عنایات الهی، امروز در اختیارمسلمانان ایران قرار گرفته و هم ‏اکنون رسول رسولان و پیام ‏آور پیام‏ آوران شده، امام ‏و پیشوای حق ‏جویان و حق‏ طلبان گشته ‏ایم چگونه است؟
خلافت مومنان و صالحان
خدای ‏متعال وعده داده است که مومنان و صالحان، وارثان زمین و حاکمان قدرتمند و خلیفه‏ او خواهند بود که نتیجه و عکس ‏العمل طبیعی ایمان و عمل صالح، به دست ‏آوردن تمکن وقدرت و ریاست و خلافت معرفی شده است: (وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف ‏الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنهم من بعد خوفه ‏امنا) (۳) . «به کسانی از شما که مومن بوده عمل صالح انجام داده‏اند، خدا وعده داده است‏که آنان را جانشین و خلیفه خود و وارثان زمین گرداند، همچنان که پیشینیان آنان‏را خلیفه قرار داد و دینشان را که برای آنان پسندیده وانتخاب کرده است، بی‏تردیدبه نفع آنان تمکن و قدرت خواهد بخشید و ترس و خوفشان را به امن و آرامش مبدل‏خواهد ساخت و…».
آنگاه در ادامه آیه شریفه حقیقتی را خاطرنشان می‏فرماید که برای هر انسان ‏مسلمانی قابل تعمق و توجه ویژه و بخصوص برای مسوولان نظام و حکومت اسلامی و مومنان و صالحان، اخطاری تکان‏ دهنده و جدی است. آنجا که می‏فرماید: (…یعبدوننی و لا یشرکون بی شیئا و من کفر بعد ذلک فاولئک هم الفاسقون) (۴) . «… آنان مرا پرستش می‏ کنند و بر من شریک و انبازی قائل نمی‏ شوند و هرکس پس ‏از این کفر ورزد، پس آنان افرادی فاسق و تبه‏کارند».
و در مورد دیگری می ‏فرماید: (الذین ان مکناهم فی الارض اقامواالصلاه و آتوا الزکاه و امروا بالمعروف ونهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور) (۵) . «مومنان و صالحاانی که مظلوم گشته و برخی از آنان کشته شده از خانه ودیارشان اخراج شده بودند و خدا از آنان دفاع نمود و یاریشان کرد (۶) کسانی هستندکه اگر قدرت و مکنت در روی زمین به آنان بدهیم، قیام به نماز کنند(نماز را برپادارند) و به اتیان و پرداخت زکات و مالیات اسلامی اقدام کنند و امر به معروف ونهی از منکر را احیاء نمایند و سرانجام همه امور برای خدا است‏».
در هر دو آیه کریمه به واژه «مکنت‏» و قدرت تصریح گشته و در هر دو مورد،شکرانه این قدرت را توجه بیشتر به خدای متعال و عبادت او دانسته و کفران این ‏نعمت ‏بزرگ را موجب فسق و تبهکاری معرفی کرده است و در آیه دوم توجه و عبادت خدا را در اقامه و احیای نماز، زکات و امر به معروف و نهی از منکر، خلاصه و مشخص ‏نموده است.
رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‏فرمایند:
«من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه الله فی ارضه و خلیفه رسوله وخلیفه کتابه‏» (۷) «کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، پس او خلیفه خدا در زمین و خلیفه ‏رسول خدا و خلیفه کتاب خدا است‏».
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
خوشبختانه در اصل هفتم قانون اساسی جمهوری ‏اسلامی ایران (که نتیجه عمل صالح مومنان و صالحان و ایثار و فداکاری شاهدان وشهیدان است) به این جهت توجه ویژه و تاکید و تصریح گشته است. «در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر، وظیفه ‏ای ‏است همگانی و متفاوت بر عهده مردم نسبت ‏به یکدیگر، دولت نسبت‏ به مردم و مردم نسبت ‏به دولت، شرائط و حدود و کیفیت آن را قانون تعیین می‏کند». (والمومنون بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر) (۸) .
از وظائف دولت اسلامی
با توجه به نکات فوق و اصل هفتم از قانون اساسی جمهوری ‏اسلامی ایران، لازم به یادآوری است که نظام اسلامی باید وزارتخانه، سازمان، مرکز وگروهی را با هر نام مناسب تشکیل دهد که وظیفه این گروه، همان اجرای صحیح قانون ‏زندگی ‏ساز امر به معروف و نهی از منکر باشد که وجوب انجام این وظیفه، کاملا ازکتاب و سنت معلوم و خود پشتوانه ‏ای محکم و شکست ‏ناپذیر برای قدرتمندی نظام و برای‏ حفظ مصالح آحاد مردم و جامعه انسانی اسلامی است.
خدای متعال، پس از آن که دستور اکید می‏فرماید بر این که وحدت و برادری واتحاد در پرتو توحید را مستحکم سازید و همواره از تفرق و پراکندگی دوری جوئید وبا این که قبلا متفرق و دشمنان یکدیگر بودید، امروز با نعمت اسلام قدر نعمت اخوت ‏و وحدت را بدانید (۹) می‏افزاید: (ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون) (۱۰) . «و باید از میان شما گروهی و امتی باشند که به خیر و نیکی دعوت نمایند، وامر به معروف و نهی از منکر کنند و اینان همان رستگارانند».
بر هر دانشمند آگاه به معارف قرآنی پوشیده نیست که این آیه کریمه با صراحت ‏تمام و بدون استعاره و کنایه و بدون نیاز به تاویل و تفسیر، امر می‏فرماید که‏«باید» گروه و امتی باشند که امر به معروف و نهی از منکر نمایند. و هیچ مطلب وسخن دیگری نمی ‏تواند توجیه دیگری بنماید و کسی نمی‏ تواند معنای دیگری از آن ادعاکند، بنابراین تشکیل چنین گروهی بر مسلمانان واجب است‏ بخصوص نظامی مانند جمهوری‏ اسلامی ایران که با الطاف خاص الهی حکومتی اسلامی دارد و بنیانگذار عظیم و فقیدش ‏تاکید کرده است که جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد و امروز رهبرمعظم انقلاب و مسوولان محترم نظام، آرمان و ایده‏ ای جز تعقیب اهداف الهی اسلام وپیاده کردن تمام ابعاد اسلام را ندارند. و خون پاک شهیدان جز برای این منظورجاری نگشته و فرزندان رشید و عزیز اسلام و برادران و خواهران افتخارآفرین ایران،آرزوئی جز این نداشته و ندارند. خدای متعال در آیه ۱۴ سوره یونس می‏فرمایند: (ثم ‏جعلناکم خلائف فی الارض من بعدهم لننظر کیف تعملون) «ما شما را خلفای زمین قراردادیم تا ببینیم چگونه عمل می ‏کنید؟».
واجب عینی و واجب کفائی
با عنایت ‏به این که از برخی از آیات کریمه قرآنی وروایات و نصوص معصومین علیهم السلام وجوب عینی امر به معروف و نهی از منکر، استفاده می‏شود وبر فرد فرد مسلمانان واجب است، چگونه ما به ضرورت و وجوب تشکیل گروه امر به‏ معروف و نهی از منکر تاکید می‏ کنیم؟ در صورتی که از هیچ فرد مسلمان ساقط نمی‏ شود.
چند آیه بعد از این آیه در سوره آل عمران می‏ خوانیم: (کنتم خیر امه اخرجت ‏للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر) (۱۱) «شما برترین و بهترین امتی‏ هستید که به نفع و صلاح مردم برانگیخته شدید. امر به معروف می ‏کنید و نهی از منکرمی ‏نمائید».
و روایات بسیاری که مضمونشان چنین است: «امر به معروف و نهی از منکر نمائید ویا آماده بلا و هلاکت ‏باشید که در این صورت اشرار مردم بر شما مسلط خواهد شد و هرچه دعا کنید مستجاب نخواهد گشت‏» (۱۲) .
این‏گونه روایات و آیات قرآن که اصولا دلیل داشتن ایمان را اجرای این قانون ‏دانسته ‏اند، می ‏رسانند که بر همه مسلمانان واجب است ولی از آیه مورد بحث مااستفاده می ‏شود که بر امت و گروه خاصی واجب می‏باشد؟
اجرای یک واجب به دو صورت
بدیهی است که در مورد اصل وجوب، بحثی نیست اما علاوه ‏بر این که آیات و روایات عموما موید وجوب اجرای این حکم به صورت گروهی نیزهستند و تضادی با آن ندارند می ‏رسانند که: بر همه مسلمانان فرض است که این حکم ‏را رعایت و اجرا نمایند و با وجود شرائط که در جای خود مشخص است، نمی ‏توانند اززیربار مسوولیت ‏شانه خالی کنند و بر فرد فرد مسلمانان لازم است اما این نوع ‏واجب، مانع آن نیست که به صورت دیگری نیز باشد، برای اهمیت این قانون و ارزش‏ حیاتی که برای جامعه بشری دربر دارد، قرآن مجید راه‏های مختلفی را برای حسن ‏اجرای آن پیشنهاد داده و مقرر کرده است که مسلمانان بتوانند به طور کامل آن رااجرا نمایند.
نظر به این که ممکن است در بعضی از موارد، اجرای آن با تک ‏تک افراد، ممکن ‏نباشد و به قدرت و توان بیشتر و تشکل و سازماندهی منظم‏تری نیاز باشد، دستورداده است که باید گروهی واجد شرائط، این وظیفه را بر عهده داشته باشند تا هیچ‏گونه ضعف و نقیصه ‏ای به وجود نیاید و مصالح مردم به خطر نیفتد و مفاسد درجامعه ریشه ندواند و احکام الهی از پشتوانه محکمی برخوردار باشد.
یکی از امتیازات قوانین الهی اسلام
دولتها و حکومتها در کشورهای مختلف جهان پس از جعل قانون، برای اجرا و پیاده نمودن آن، سازمانهائی را به وجود می آورند تا ازتخلفات جلوگیری شود ولی با آن همه امکانات که در اختیار دارند، توان اجرایی وکاربرد عملی آنها در محدوده خاصی است که در خارج از آن محدوده هیچ گونه نقش واطلاعی ندارند و در رابطه با درون خانواده ها، گروههای همفکر و هم عقیده ومخفی گاه ها نمی توانند نقشی داشته باشند. همچنین اگر عده و گروهی به اقتضای آشنائی، رفاقت و هم سوئی، تخلفی بنمایند و دیگران هم ناظر آن باشند، همگی خودرامسوول جلوگیری از تخلف نمی دانند، تنها افراد خاص هستند که در شرائط ویژه می توانند جلوگیری کنند.
اما یکی از قوانین افتخارآمیز اسلامی این است که در رابطه با «امر به معروف ونهی از منکر» به صورت عرضی و طولی قانونگذاری شده است، درحالی که خود ازقوانین الهی است و با پشتوانه الهی و ایمان و اعتقاد قلبی مستحکم هست و تخلف ازآن و کوچک شمردن آن، گناهی بزرگ و در عرض همه قوانین اسلام می باشد، از جهت دیگرپشتوانه و عامل و ضامن اجرایی سایر قوانین بوده ناظر بر تک تک قوانین و فرد فردجامعه است.
اسلام در این مترقیانه ترین قانون، تمام افراد مسلمان رامسوول دانسته و هیچ گونه محدوده ای برای آن مشخص نکرده است جز این که در موارد و شرائط مختلف و متفاوت،طبعا روشهای اعمال و اجرای این قانون و نظارت بر اجرای قوانین سبک ویژه و مخصوص به خود را خواهد داشت که در جای خود در مبحث شرائط، مراتب و روشها مورد گفتگو وبررسی قرار می گیرد.
کاربرد این نظارت همگانی (امر به معروف و نهی از منکر) محدوده خاص ندارد وحتی در درون کانون خانواده ها، چنانچه پدر یا مادری تخلف از قانون کنند، فرزندان وظیفه دارند بارعایت شرائط و مراتب و کیفیت انجام این وظیفه، آنان را از تخلف باز دارند و برعکس نیز (به طریق اولی) چنین است.
در کاربرد این قانون الهی، دولت و امت، افراد حکومت و اعضای عامه مردم وظیفه متقابل دارند که ضامن اجرای قوانین و حافظ مصالح یکدیگر و با حفظ شرائط و مراتب در مقابل تخلفها بایستند. تا آنجا که امام امیرالمومنین(علیه السّلام)  در اهمیت این قانون می فرماید:
«ما اعمال البر کلها والجهاد فی سبیل الله عند الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثه فی بحر لجی » (۱۳) .
«کلیه کارهای نیک و جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی ازمنکر، نیستند جز همانند دمای دهن در برابر اقیانوسی بی کران ».
زیرا علاوه بر این که این قانون، خود از قوانین الهی است، ناظر به همه قوانین و حافظ و ضامن اجرای آنها می باشد.
در عظمت و اهمیت آن همین بس که مولای آزادگان جهان و سرور شهیدان، حضرت امام حسین(علیه السّلام)  هدف از قیام و نهضت خود را در وصیتنامه تاریخی خویش چنین بیان می کند:
«ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر».
«من در این قیام می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم ».
بنابراین چون تخلف ها، منکرات و مفاسد به یک صورت و شکل و شرائط نیستند، لازم است ترتیبی اتخاذ گردد که دربازداری و نهی از آنها در هر شرائطی موفق گردیم وچون در شناخت و آگاهی از معروف افراد و گروه ها در شرائط مختلف ممکن است تشخیص هاو برداشتهای گوناگونی داشته باشند، ضروری است که برای هر شرائط امکانات آگاهاندن وارشاد و امر به معروف را نیز در اختیار داشته باشیم و آن بدین صورت است که اولا بر فردفرد جامعه مسوول اسلامی فرض و واجب باشد که «کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیته » (۱۴) . و ثانیا: گروهی گزینش شده، متشکل، منسجم، قدرتمند، خیرخواه، باتقوا، آگاه به معروف و منکر و عالم به قوانین و آموزش های لازم رادیده، وجود داشته باشند که عالمانه و قدرتمندانه جامعه را به سوی زیبائیها ومعروف سوق دهند و از زشتیها و مفاسد و منکرات باز دارند و ناظر بر اجرای صحیح قوانین در میان امت باشند. و هرگاه امر به معروف و جلوگیری از مفاسد و منکرات،از قدرت فرد و افراد خارج باشد، این گروه وارد عمل گردند وگلستان جامعه را ازخار و خس ها بزدایند. و بذر گل و زیبائی بپاشند.
خطر دشمنان درونی و برونی
تردیدی نیست که قدرتها و حکومتهای شیطانی واستعماری، بیش از هر چیز از فرهنگ انقلاب که همان فرهنگ اسلام است، واهمه و هراس دارند و اگر حمله و هجوم آورده اند، فرهنگ ما را نشانه و هدف گرفته اند اگر ما ازفرهنگ اسلامی خویش دست برداریم، یا حداقل مثل بسیاری از کشورهای (به اصطلاح) اسلامی، تظاهر به اسلام کنیم و در عمل به قوانین حقیقی اسلام، سهل انگاری و کوتاهی نمائیم کاری با ما نخواهند داشت.
اکنون برای مقابله با این هجوم و ستیزه بهترین راه و وسیله و روش و عملکردخود ما و محافظت از فرهنگ الهی اسلامی انقلابمان است و یکی از عالیترین وموثرترین روشها عمل و اجرای صحیح و دقیق قانون امر به معروف و نهی از منکرمی باشد و گرنه به تدریج بر ما همان خواهد رفت که بر پیشینیان.
زمینه مفاسد و منکرات
علاوه بر کوششهای همه جانبه دشمنان اسلام و افراد آلوده ومفسده جو، این نکته نیز گفتنی است که زمینه فساد و آلودگی و عوامل به وجودآورنده انحراف، به طور نسبی در افراد وجود دارد و کسی نمی تواند این حقیقت راانکار نماید. و مفاسد و انحرافات، به شعله و شراره آتش می مانند که اگر خاموش وکنترل نگردد، دامنه آن همه چیز را فرا خواهد گرفت و به خاکستر مبدل خواهد کرد،که بحث پیرامون وجوب عقلی قانون (امر به معروف و نهی از منکر) علاوه بر وجوب شرعی و تعبدی، خود بحثی جالب و جای تردید وانکار نیست (۱۵) .
و در این رابطه پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:
«یک گنه کار در میان مردم مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی می شود وهنگامی که در وسط دریا قرار می گیرد به سوراخ کردن کشتی در جایگاه خویش می پردازد، اگر دیگران او را از این کار خطرناک باز ندارند، آب به کشتی نفوذکرده، همگی غرق می گردند» (۱۶) .
و گفته مرحوم «شهید ثانی »: «وهو واجب علی مقتضی قواعدالعدل » «طبق اقتضای اجرای عدالت، عقلا و شرعا باید امر به معروف و نهی از منکر اجرا گردد». و ترک آن مساوی با ترک عدالت و تباهی و هلاکت برای خود و جامعه خواهد بود.
واکنش سهل انگاری و کوتاهی
گرچه تاریخ جهان مشحون از شواهدی است که چگونه باسکوت و بی تفاوتی گروهی(حتی دانایان)، ظلم و فساد دامنگیر همگان شده و نیکان نیزدر آتش زشتکاران سوخته اند. و به خاکستر مبدل گشته اند؟ اما ما در اینجا به طوربسیار کوتاه و فشرده به برخی از اخطارها که از ناحیه پیشوایان معصوم علیهم السلام رسیده است که هم تاریخ را دربر دارند و هم مرتبط با وحی بوده و کاملترین انسانها هستندمی پردازیم تا به اهمیت موضوع بیشتر پی برده و خطرهائی را که در ترک یاسهل انگاری این قانون هست، متذکر شویم و تاریخ تلخی را تکرار ننمائیم. و رسالت خویش را در برابر اسلام و جهانیان به خوبی ابلاغ کنیم.
رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لا تزال الناس بخیر ما امروا بالمعروف و نهواعن المنکرو تعاونوا علی البر و التقوی فاذا لم تفعلوا ذلک نزعت منهم البرکات و سلط بعضهم علی بعض و لم یکن لهم ناصر فی الارض و لا فی السماء» (۱۷) .
«همیشه و همواره مردم در خیر و نیکی به سر خواهند برد مادام که امر به معروف و نهی از منکر نمایند و در نیکی و نیکوکاری و تقوا، همیاری و همکاری داشته باشند. پس اگر چنین نکردند، برکات از آنان سلب خواهد شد و برخی از آنان بر بعضی دیگر مسلط خواهند گشت و در آن صورت یاوری در زمین و آسمان نخواهند داشت ».
حضرت امام علی(علیه السّلام)  در وصیت خود به امام حسن(علیه السّلام)  فرمودند:
«لا تترکواالامر بالمعروف والنهی عن المنکر فیولی علیکم اشرارکم ثم تدعون فلایستجاب لکم » (۱۸) .
«امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید، که در آن صورت اشرار جامعه تان برشما حکومت خواهند یافت سپس هر چه دعا کنید واز خدا یاری بطلبید مستجاب نخواهدشد».
و در مور دیگر فرمودند:
«انما هلک من کان قبلکم حیث ما عملوا من المعاصی و لم ینههم الربانیون والاحبار عن ذلک و انهم لا تمادوا من المعاصی و لم ینههم الربانیون و الاحبار عن ذلک نزلت بهم العقوبات. فامروا بالمعروف و انهوا عن المنکر واعلموا ان الامربالمعروف و النهی عن المنکر لم یقربا اجلا و لم یقطعا رزقا» (۱۹) .
«کسانی که قبل از شما زندگی می کردند، بی تردید هنگامی به هلاکت و بدبختی رسیدند که هرگاه دست به زشتیها و معاصی می آلودند، علما و دانشمندان وخداشناسان، آنان را از این اعمال باز نمی داشتند (نهی از منکر نمی کردند) و به درستی که آنان چون در کارهای زشت فرو رفته و آن را ادامه دادند و خداپرستان ودانشمندان آنان را جلوگیری نکردند، کیفرها و عقوبتها و بلاها همه برآنان نازل شده، پس امر به معروف و نهی از منکر کنید و بدانید که مسلما امر به معروف و نهی از منکر، اجلی را نزدیک نمی کند و روزی کسی را قطع نمی نماید».
در این رابطه حضرت امام باقر(علیه السّلام)  می فرماید:
«یکون فی آخرالزمان قوم یتبع فیهم قوم مراوون، ینفرون و ینسکون، حدثاء،سفهاء لا یوجبون امرا بمعروف و لا نهیا عن منکر الا اذا آمنوا الضرر یطلبون لانفسهم الرخص و المعاذیر یتبعون زلات العلماء و فساد عملهم یقبلون علی الصلاه و الصیام ما لا یکلمهم (۲۰) فی نفس و لا مال و لو اضرت الصلاه بسائر ما یعملون باموالهم وابدانهم لرفضوها کما رفضوا اسمی الفرائض و اشرفها، ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضه عظیمه بها تقام الفراض، هنالک یتم غضب الله عزوجل علیهم فیعمهم بعقابه فیهلک الابرار فی دارالفجار(الاشهدا) والصغار فی دارالکبار، ان الامربالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیا، و منهاج الصلحاء، فریضه عظیمه بهاتقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب، و ترد المظالم و تعمر الارض وینتصف من الاعداء و یستقیم الامر» (۲۱) .
«در آخرالزمان گروهی خواهد بود و در میان آنان عده ای مورد اطاعت و پیروی قرار می گیرند که افرادی ریاکار هستند، نماز می خوانند و حج می روند، تازه به دوران رسیده هائی سفهیند، امر به معروف و نهی از منکر را واجب نمی شمرند مگرهنگامی که از هر ضرری در امان باشند، برای خود به دنبال بهانه ها و عذر می گردند(تا امر به معروف و نهی از منکر نکنند) از لغزشهای دانشمندان و بدی رفتار آنان پیروی می کنند. به نماز و روزه روی می آورند مادام که برای جان و مالشان زحمتی ومشکلی و حرفی نباشد و اگر از طریق اقامه نماز یا دیگر اعمالشان به اموال واهدافشان ضرری برسد، حتما نماز را کنار خواهند گذاشت، همچنان که پرنام ونشان ترین و شریفترین واجب ها(امر به معروف و نهی از منکر) را به کنار نهادند. به درستی که امر به معروف و نهی از منکر، فریضه بسیار عظیم و بزرگی است که به واسطه آن سایر فرائض و واجبات عملی واحیاء میگردد (دراین صورت که این فریضه بزرگ را ترک کردند) عموما به کیفر و عقاب الهی مبتلا گشته، خشم و غضب خداوندی درحدی بسیار سخت آنان را فرا خواهد گرفت، در نتیجه ابرار و نیکان در کنار و خانه فجار و اشرار به هلاکت خواهند رسید و کوچک ها در خانه و کنار بزرگترها، هلاک خواهند شد. در حقیقت راه امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روش صالحان است، فریضه عظیمی است که به وسیله آن سایر فرائض اقامه می گردد و راه ها وجاده ها و مسلکها امن می گردد و از طریق مشروع و حلال، کسب و کارها رواج می یابد وحق مظلومان از ستمکران باز ستانده می شود و زمین آباد می گردد و حق از دشمنان به طور عادلانه گرفته می شود و امور افراد و حکومت مستحکم می گردد».
آنگاه امام(علیه السّلام)  در ادامه بیانشان می فرمایند:
«پس منکرات و بدیها را در دل منفور بدانید و با سخنان و کلماتتان حق رااظهار کنید و بگوئید و بر فاسدان و زشتکاران، فریاد بکشید و در راه خدا (واجرای اوامر الهی برای مصالح مردم) از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای نهراسید» (۲۲) .
دراین باره روایات و احادیث بسیار و در رابطه با عظمت، ارزش و نقش این قانون حیاتبخش به قدری از پیشوایان معصوم علیهم السلام فرمان و دستور رسیده است که خود کتاب مجزاو مبسوطی را می طلبد که محققان و طالبان، به کتب حدیث و سیره و تاریخ و فقه مراجعه خواهند کرد.
بنابر این اگر می خواهیم که سنت الهی تاریخ بر ضد ما پیاده نگردد، مانند بنی اسرائیل مورد لعن و نفرین خداوندی و پیامبران علیهم السلام قرار نگیریم، مستوجب کیفر وعذاب طبیعی نگردیم، جامعه ای انسانی با فرهنگی والا و الهی تشکیل دهیم و محیط رابرای شکوفائی استعدادهای الهی فرزندان آماده سازیم، و قوانین الهی را به خوبی پیاده کنیم، لازم است هرچه جدی تر، بدون وقفه و بدون سستی در اجرای این قانون عدالت گستر و زندگی ساز بکوشیم.
این ساده اندیشی است که برخی از دانشمندان به بهانه این که لازم است جذب کنیم،سخت گیری نکنیم. و… همواره زشتیها و منکرات را می بینند و هیچ گونه حرکت وانکاری از خود نشان نمی دهند و گمان می کنند که اگر مداهنه و نوعی سازشکاری کردند، افراد آلوده و فاسد و زشتکار، شرم خواهند کرد و مجذوب روش و اخلاق ماخواهند گشت. ولی چنین نیست، بلکه اولا: آنان به این مقدار قانع نخواهند بودواجرای مفاسد بیشتری را می طلبند و انجام هرگونه خلاف را آزادی می دانند و از این که ما خود، آن فساد را انجام نمی دهیم ناراحت خواهند بود و بر ما خرده خواهندگرفت و ما را روشنفکر نخواهند دانست.
ثانیا: این مداهنه ما موجب می شود که قبح گناهان و تخلفها از بین برود و باعادت کردن به کردارهای بد، تدریجا اشاعه فحشا نیز عادی گردد تا آنجا که اصلا«منکر» منکر معرفی نشود واگر افراد جامعه به اینجا رسیدند، هیچ امیدی برای حق، عدالت و انسانیت باقی نخواهد بود.
البته جای انکار نیست که یکی از مقدسترین اهداف اجتماعی ما این است که تاآنجا که ممکن باشد، باید در اصلاح افراد و جذب آنان، ارشاد و هدایت آنان بکوشیم و این خود نیز خارج از باب امر به معروف و نهی از منکر نمی باشد و بلکه در متن آن و از ثمرات آن است.
روش صالحان و منافقان
علاوه بر اینکه در قرآن مجید، یکی از وظائف اصلی پیامبراکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)، امر بمعروف و نهی از منکر معرفی شده:(یامرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر) (۲۳) اصولا در بینش و تفکر اسلامی موضوع امر به معروف و نهی از منکربه قدری از ارزش و اهمیت برخوردار است که یکی از معیارهای شناخت کفر و ایمان و صلاح و نفاق معرفی شده است.
در قرآن مجید می فرماید: (لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی بن مریم ذلک بما عصوا و کانوا تعملون) (۲۴) .
«مورد لعن و نفرین الهی قرار گرفتند، آنان که از طائفه بنی اسرائیل کافر شدند و بر زبان داود(علیه السّلام) و عیسی بن مریم(علیها السّلام) نیزمورد لعن و نفرین واقع شدند. این بدان جهت بود که گناه کرده عصیان ورزیدند و متجاوز شدند، اینان (در اجرای نهی از منکر) متناهی نمی شدند و پذیرا نبودند، بی تردید عمل زشتی را مرتکب می شدند».
آنگاه پس از آن که دوستی آنان را با کفار تقبیح نموده و سرزنش می کند، می فرماید: (ان سخط الله علیهم و فی العذاب هم خالدون) (۲۵) . «خشم و غضب خدا بر آنان و در عذاب ابدی خواهند بود». و سپس در آیه بعد بیان می کند: (….کثیرا منهم فاسقون) (۲۶) . «بسیاری از آنان فاسق هستند».
و در جای دیگر می خوانیم: (المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف… ان المنافقین هم الفاسقون) (۲۷) . «مردان و زنان منافق برخی از بعضی دیگرند (سنخیت و همکاری دارند) اینان به منکرات و زشتیها امر می کنند و اززیبائیها و نیکیها جلوگیری می نمایند. به درستی که منافقان، همان فاسقان هستند». و چند آیه بعد، می فرماید: (المومنون والمومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر) (۲۸) . «مردان و زنان مومن، بعضی از آنان دوستدار(یا ولی) یکدیگرند، امر به معروف می کنند و نهی از منکر می نمایند».
و در سوره آل عمران، صالحان را با مشخه اجرای امر به معروف و نهی از منکر معرفی می فرماید: (یومنون بالله والیوم الاخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین) (۲۹) . «به خدا و قیامت ایمان دارند و امر به معروف می کنند و نهی از منکر می نمایند و در نیکیها و خیرات سرعت عمل دارند و مسابقه می گذارند». بنابراین در فرهنگ اسلام، کسی نمی تواند نسبت به این قانون، کوچکترین کوتاهی داشته باشد یا آن را کوچک شمارد.
پیشنهاد و نظریه اجرائی
با توجه به نکات و مطالب گذشته علاوه بر این که باید همه مسلمانان با آگاهی علمی و عملی از این قانون، با حفظ شرائط و مراتب لازم، در تمام موارد و در همه جا آن را مورد عمل و اجرا بگذارند و خویشتن را مسوول مصالح فرد فردمردم، جامعه و حکومت بدانند و ناظر بر اعمال آحاد و گروه ها باشند، دولت و حکومت اسلامی نیز باید گروه ویژه ای مخصوص انجام این وظیفه به وجود آورد و تشکیلاتی را به این جهت سازماندهی کند.
دائره حسبه چشم بیدار جامعه
آنچنان که از روایات و تواریخ و سیر مشاهده می شود، از صدر اسلام، همواره به عنوان نظارت بر همه مصالح و حسن اجرای قوانین اسلام، معصومین علیهم السلام خود و یارانشان این نظارت را داشته و در طول تاریخ حکومتها، دائره ای به عنوان (امور حسبه) تشکیل می شده که به صورت تشکیلاتی و سازماندهی شده، امر به معروف و نهی از منکر می کردند که در متن کتاب (مسوولیت و نظارت مردم در حکومت اسلامی) اجمالا مورد بحث قرار گرفته است (۳۰) . بنابراین پیشنهاد، این موضوع، یک امر جدید و تازه و بیگانه هم نمی باشد و امروز با داشتن امکانات و شرائط بهتر، مابهتر می توانیم این هدف مقدس را تعقیب کرده و این امر حیاتی را احیا کنیم.
سازمان قضائی و امر به معروف و نهی از منکر اگر به خوبی دقت و تامل شود، تشکیلات قضائی در فرهنگ اسلام، درواقع بخشی از دائره امر به معروف و نهی ازمنکر می باشد و بسیاری از بزرگان از فقهای نامدار شیعه و سنی، به این حقیقت تصریح کرده اند که بحث مستوفای آن از طرفیت این مقال خارج است، و در جای خود باید مورد بحث و تحلیل و تامل بیشتر قرار گیرد.
مرحوم «شیخ طوسی »;(شیخ الطائفه) می فرماید: «تصدی قضا، از واجبات کفائی است که هرگاه گروهی این وظیفه را تقبل کرده، متصدی آن شدند، از دیگران ساقط خواهد شد، پس اگر مردم شهری و بلدی بر ترک آن هم دست شوند و جلوی آن را بگیرند، در واقع بر ضد حکومت اسلام خروج کرده اند و گنه کارند و بر امام و حکومت وقت لازم است که بر جنگ و قتال با آنان برخیزد».
آنگاه به حدیث نبوی استناد جسته می افزاید:
«انه قال(صلّی الله علیه و آله و سلّم): ان الله لا یقدس امه لیس فیهم من یاخذ للضعیف حقه و لانه من الامر بالمعروف و النهی عن المنکر).
«به درستی که خدای متعال امت و ملتی راتقدیس نمی کند که در میانشان کسانی نباشند که حقوق ضعفا را باز ستانند وبرای این که تصدی قضاء بخشی از امر به معروف و نهی از منکر می باشد» (۳۱) .
همچنان که امروز در حکومت جمهوری اسلامی ایران و کشورهای دیگر، سازمان قضائی، یک سازمان متشکل ومنسجم و قدرتمند است، دائره و سازمان امر به معروف و نهی از منکر یا دائره حسبه می تواند به همین صورت،تشکیلاتی تر و قدرتمندتر وارد عمل گردد مانند برخی از ارگان ها و سازمانها که به طور ناقص، در برخی از موارد عمل می کنند.
چگونه؟
آنچه که به نطر نگارنده روشن است و امکان عملی شدن دارد و بر خود وظیفه می دانم که مطرح کرده پیشنهاد نمایم،به این گونه است:
الف ) دولت اسلامی باید افرادی را به این منظور گزینش، انتخاب و جذب نماید که شرائط آنان از سوی زعمای دینی خواهد شد که از جمله شرائط، اینها است:
۱ – معلومات در حد دکترا و فوق لیسانس رشته های الهیات، حقوق و… و در میان طلاب حوزه های علمیه در حد اوائل درس خارج.
۲ – دارای تقوا وتعهد اسلامی.
۳ – افرادی متعادل و منزه از افراط و تفریط.
۴ – حسن ظاهر.
۵ – فرم لباس مورد پسند از جهت اخلاقی و روانشناسی(هم زیبا و هم با شکوه و پسندیده).
۶ – دارای اصالت خانوادگی و نسب.
۷ – خوش بیان.
۸ – علاوه بر داشتن این شرائط، درآغاز، دوره ویژه ای را مانند پلیس و نظامی، به صورت آموزش ببینند، هم در بعدپلیسی نظامی، چون کار، نوعی پلیسی است و هم در بعد آشنائی با روشها، شرائط و مراتب این قانون علاوه بر آن، دردوران آموزش باید در موضوعات اخلاق، علوم اجتماعی تربیتی، سیاسی، روانشناسی اسلامی و احکام، آموزش ببینند.
۹ – افراد زیردست، کمتر از دیپلم نباشند که باید خود دوره آموزش نیز دیده باشند.
ب ) این سازمان با وزارتخانه ها بخصوص وزارت کشور و سازمان قضائی مرتبط و هماهنگ باشند.
ج ) افراد این گروه، در مورد برخی از تخلفات و جرائم، بالفور اقدام می کنند. همچنان که در دائره حسبه در گذشته چنین بوده است.
اخطاری لازم و ضروری
یکی از نکاتی که توجه به آن بسیار ضرورت دارد و رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و سایر معصومان علیهم السلام نیز هشدار داده اند، موضوع اعمال نفوذ افراد یا گروه های مغرض و منحرف و تغییر دادن مصادیق معروف و منکر می باشد. در طول تاریخ حتی هنگامی که مانند معتزله امر به معروف و نهی از منکر را از اصول دانسته اند، قدرتهای غالب وغاصب توانسته اند از طریق دیگر، به این قانون لطمه وارد سازند و مانند (مرجئه) در مصداق ها تشکیک کنند، تا آنجاکه در زمان بنی امیه و بنی عباس، دانشمندانی را استخدام کردند تا در مورد برخی از معروف ها و منکرها اظهار نظرنموده، معروف را منکر و منکر را معروف معرفی کردند (۳۲) .
شکی نیست هنگامی که این امر حیاتی به نحو احسن اجراء گردد، جلوی همه مفاسد و فاسدها گرفته خواهد شد. دراین صورت گروهی و افرادی به وساوس شیطانی مجهز می گردند تا تدریجا برخی از مفاسد را توجیه کنند و با کوچکترین سوژه و بهانه ای قبح آن را از بین ببرند و به بهانه این که منکر نیست، آن را ترویج نمایند که هم در تاریخ و هم در زمان خود نمونه هائی از آن را دیده ایم.
بنابراین در این گونه موارد مسوولین امر، مسوولیت دارند تا به این امور نیز نظارت کنند تا کسی نتواند سوء استفاده نماید و از راه دیگر قوانین الهی را تغییر دهد.
حضرت امام صادق(علیه السّلام) از رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل می کند که فرمود:
«کیف بکم اذا فسدت نسائکم و فسق شبابکم و لم تامروا بالمعروف و لم تنهوا عن المنکر؟ فقیل له و یکون ذلک یارسول الله؟ فقال: نعم و شر من ذلک کیف اذا امرتم بالمنکر و نهیتم عن المعروف؟ فقیل له یا رسول الله و یکون ذلک؟ قال: نعم و شر من ذلک کیف بکم اذا رایتم المعروف منکرا و المنکر معروفا؟» (۳۳) .
«بر شما چه خواهد گذشت هنگامی که زنان و جوانانتان فاسد و فاسق شده باشند و شما امر به معروف و نهی از منکرننمائید؟ عرضه داشتند: یا رسول الله، آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: آری و بدتر از این بر شما چه خواهد گذشت زمانی که امر به منکر و از معروف نهی نمائید؟ باز عرضه داشتند: آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: آری بدتر از این. بر شما چه خواهد گذشت آنگاه که معروف (زیبا) را منکر (زشت) ببینید و منکر(زشت) را معروف(زیبا) به حساب آورید».
ما در جامعه افراد و گروه هائی را می بینیم که هم اکنون مصداق این پیش بینی رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هستند و نه تنها ازمعروف و نیکی دفاع و جلوی منکرات و زشتی را نمی گیرند، بلکه دقیقا در نظر آنان حق، ناحق و باطل، حق شمرده می شود و زیبائی را زشتی و زشتی را زیبائی می بینند و بر اثر آن که بینش و دید انسانی آنان بسته شده است، با چشم خودخواهی، انانیت و حیوانی می نگرند، طبعا نمی توانند واقعیات را آنچنان که هست، ببینند.
اصولا دواعی مختلف و علل و عوامل گوناگون، محیط تربیتی، عادت، تلقین و تبلیغات سوء در دیدگاه ها اثرمی گذارند و شرائط متفاوت چه بسا دید و بینش متفاوت به وجود می آورد.
روزی «عمار یاسر» با «مغیره بن شعبه » بحث می کردند، حضرت امام علی(علیه السّلام) رو به عمار کرده فرمود: او را واگذار. «فانه لم یاخذ من الدین الا ما قار به من الدنیا. و علی عمد لبس علی نفسه لیجعل الشبهات عاذرا لسقطاته » (۳۴) .
«پس او(مغیره) چیزی از دین را نیاموخته جز آنچه که وی را به دنیایش برساند و عمدا امر را بر خود مشتبه کرده است تا شبهات (اموری که باطل و منکرند و به حق و معروف شباهت دارند) عذر و بهانه برای خطاها و لغزشهایش باشد».
علاوه بر علل و عوامل و دواعی، انسانهای چندچهره و بی تقوا و متزلزل نیز، همواره حقائق را وارونه جلوه می دهند، تااعمال ناشایست خود را توجیه کنند، بنابراین در مورد حفظ قوانین الهی، از تغییر و تبدل و دگرگون ساختن معروف ومنکر، باید بسیار هشیار بود و علما و دانشمندان بزرگوار و مسوول، این هشدار و اخطار را جدی تلقی کنند.
امام علی(علیه السّلام) در این رابطه می فرمایند: «فمن لم یعرف بقلبه معروفا و لم ینکر منکرا قلب فجعل اعلاه اسفله و اسفله اعلاه » (۳۵) .
پس کسی که در قلب خود معروفی را معروف نداند و منکری را انکار ننماید، دلش وارونه و دگرگون می شود. تا آنجا که بالای او به پائین آمده پائین او به بالا برمی گردد (وارونه تشخیص می دهد و حقائق را وارونه می بیند)».
با توجه به این نکات، ضرورت پاسداری و نگهبانی از قوانین الهی و مواظبت کامل برای جلوگیری از تغییر وتبدیل های بدعت گونه، بر همگان محسوس خواهد بود.
پی ‏نوشت ها :
۱- قاضی عبدالجبار، از دانشمندان و رهبران بنام معتزله، امر به‏ معروف و نهی از منکر را اصل پنجم از اصول دین دانسته است. به کتابهای‏«المغنی‏» و «اصول ‏الخمسه‏» تحقیق عبدالکریم عثمان، طبع مکتبه ‏الوحده، ص ۷۴۱مراجعه شود.
۲- علاوه بر قرآن مجید به منابع: وسائل الشیعه شیخ حر عاملی و کافی کلینی، ص‏۳۲۸، من لا یحضره ‏الفقیه صدوق، ص ۳۸۱، تهذیب الاحکام شیخ طوسی ۴۶۰ه و سایر کتب‏ حدیث و منابع فقهی مثل: المقنع شیخ مفید و رسائل مرحوم سید مرتضی، المواسم،نهایه شیخ الطائفه، الاقتصاد، المهذب، جواهر، سرائر ابن ادریس، شرایع الاسلام و المختصر النافع محقق علی الاطلاق ۴۷۶، فقه الرموز، تذکره ‏الفقهاء، قواعد علامه،مختلف الشیعه، تحریرالاحکام علامه حلی ۷۲۶، الارشاد شیخ مفید۴۱۳ه، تبصره المتعلمین علامه حلی، ایضاح الفوائد، الدروس شهید اول ۱۸۶، اللمعه الدمشقیه،جلداول، ۷۸۶، المهذب البارع احمد بن فهد حلی ۸۴۱ه، الروضه البهیه شهید ثانی‏۹۶۶ه، مجمع الفائده والبرهان، جامع عباسی شیخ بهائی، کفایه ‏الاحکام، جامع ‏المدارک ‏مرحوم آیه ‏الله سید احمد خوانساری، مباحث فقه مرحوم امام خمینی(ره).
۳- سوره نور، آیه ۵۵٫
۴- سوره نور، آیه ۵۵٫
۵- حج، ۴۱٫
۶- این جمله ‏ها مربوط به آیات قبل است مراجعه شود.
۷- مجمع البیان، ذیل آیه ۱۰۴ سوره آل عمران.
۸- سوره توبه، آیه‏۷۱ «مومنان، ولی و دوستدار یکدیگرند، اممر به معروف ‏می ‏کنند و نهی از منکر می ‏نمایند».
۹- به آیات قبل از آیه ۱۰۴ سوره آل عمران مراجعه شود.
۱۰- آل عمران، ۱۰۴٫
۱۱- آل عمران، ۱۱۰٫
۱۲- به ابواب امر به معروف در کتب حدیث مثل کافی و وسائل الشیعه و …مراجعه شود.
۱۳- نهج البلاغه، کلمات قصار، ۳۶۶، فیض الاسلام.
۱۴- حدیث مشهور نبوی: «همه شما انسانها همچون چوپانی، دربرابر دیگران که مانند رعیت شما هستند، مسوولید»
۱۵- گرچه نیازی نیست که در این باره(با هدایت عقلی که دارد) از دیگران شاهد بیاوریم ولی خوشبختانه بزرگان علم و فقاهت در این زمینه اظهار نظر فرموده اند که به کتابهای: الاقتصاد شیخ طوسی، سرائر،لمعه الدمشقیه، المهذب البارع، که این قانون را«اعظم فرائض الاسلام و اهمها» نامیده. روضه البهیه، و مجمع الفائده و سایر کتب مراجعه شود.
۱۶- تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۷٫
۱۷- تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ۴۶۰ه -المقنعه، مفید(ره) ۹۶۶ه – و در وسائل الشیعه با تفاوت «لاتزال امتی بخیر» آمده است.
۱۸- نهج البلاغه، فیض الاسلام، نامه ۴۷٫
۱۹- کافی، کلینی، ۳۲۸ه ، و وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۳۵۹٫
۲۰- ممکن است لا یکلفهم باشد که بر اثر نقل نسخ گویا، لا یکلمهم شده است با توجه به این که در نگارش، بسیار به هم شباهت دارند.
۲۱- مدارک قبل.
۲۲- برای اطلاع از ادامه حدیث دیگر به کتب کافی، وسائل الشیعه، تهذیب الاحکام،و… مراجعه کنید.
۲۳- مائده، ۷۹ .
۲۴- مائده، ۷۵ .
۲۵- مائده، ۸۰٫
۲۶- مائده، ۸۱٫
۲۷- توبه، ۶۷٫
۲۸- توبه، آیات ۷۱ و ۱۱۲٫
۲۹- آل عمران، ۱۱۴٫
۳۰- به کتاب های (الاحکام السلطانیه)، (معالم القربه فی احکام الحسبه) از محمد بن محمد بن احمد قرنی(۶۴۸ – ۷۲۹ )و (مسوولیت و نظارت مردم در حکومت اسلامی) از نگارنده مراجعه شود.
۳۱- (مبسوط). در این باره به کتب فقهی مثل (دروس) از شهید اول و احیاء العلوم غزالی و کتب یادشده قبل مراجعه شود.
۳۲- این موضوع از زمان خلافت عثمان آغاز و در حکومت معاویه و پس از آن به اوج رسید. به منابع تاریخی مراجعه شود.
۳۳- وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۳۹۷٫
۳۴- نهج البلاغه، فیض الاسلام، کلمه ۳۹۷٫
۳۵- کلمه ۳۶۷ نهج البلاغه فیض الاسلام.

برگرفته از : فصلنامه مکتب اسلام، شماره ۸،۹،۱۰، سال ۱۳۷۶