امر به معروف و نهی از منکر ؛ مراتب و شیوه ها

عن ابی جعفر (علیه السّلام): «ان الامر بالمعروف والنهی عن المنکر فریضه عظیمه بهاتقام الفرائض…»: همانا امر به معروف و نهی از منکر واجب عظیم و بزرگی است که پابرجایی سایر واجبات به آن بستگی دارد.» 
این حدیث شریف بیانگر اهمیت فوق العاده این فریضه و جایگاه ویژه آن در دین مبین اسلام است و از تعبیر رسا و دلپذیر «بهاتقام الفرایض» چنین استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر از لوازم حکومت اسلامی به شمار می رود. چنانچه شرایط زمان و مکان ویژگی مخاطبان امر به معروف و نهی از منکر را درنظر بگیریم به ضرورت دقت و ظرافت تعیین کننده در انجام این فریضه پی خواهیم برد…
ماه محرم (که حرکت امام حسین (علیه السّلام) از مدینه به کربلا سفری در راستای تحقق و احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است) فرصتی است مغتنم تا مبلغان بخشی از وظیفه الهی خود را انجام دهند… 
مفهوم امر و نهی 
این دو کلمه عربی وقتی به فارسی ترجمه شوند معنی «فرمان مثبت» و «فرمان منفی» به خود می گیرند «امر» در این جا به معنی فرمان به انجام دادن کاری و «نهی» به معنی فرمان به ترک و انجام ندادن آن کار است.
چنانچه ملاحظه می شود نخستین چیزی که در فرمان دادن لازم است و در خود کلمه فرمان (امر یا نهی) گنجانده شده مساله قدرت است زیرا شخص قوی و مقتدر است که می تواند فرمان بدهد. 
مفهوم معروف و منکر 
نخستین نکته ای که در این جا جلب توجه می کند وسعت و شمول و جامعیت مفهوم این دو کلمه است زیرا به طوری که از منابع لغوی استفاده می شود «معروف» هر کاری است که خوبی آن به وسیله عقل و شرع شناخته می شود و «منکر» نقطه مقابل آن است؛ یعنی منکر هر کاری است که مورد انکار و تقبیح عقل و شرع قرار گیرد… 
قرآن و امر به معروف و نهی از منکر 
ریشه احکام شرعی را باید در قرآن و تفصیل و شاخه های آن را در سنت جست.
قرآن کریم در آیه های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است که به برخی اشاره می شود. 
«یومنون بالله والیوم الاخر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر ویسارعون فی الخیرات واولئک من الصالحین». 
«ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون». 
«کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله» (آل عمران آیات ۱۱۴ و ۱۰۴ و ۱۱۰) 
«ان الله یامرو بالعدل والاحسان وایتا ذی القربی و ینهی عن الفحشا والمنکر…» (سوره نحل آیه ۹۰) 
از مجموع آیات در این باب درمی یابیم که فریضه امر به معروف و نهی از منکر از نظر اسلام بسیار پراهمیت است و همه از عالی و دانی باید برای اجرای آن همگام و همصدا شوند. درباره آیات امر و نهی بسیار می توان نوشت و شرح داد ولی تنها به نکاتی چند بسنده می کنیم:
۱ ـ امر به معروف و نهی از منکر واجب است. این مسئله از بدیهیات است و هیچ یک از مسلمانان در وجوب آن تردید نکرده است.
۲ ـ وجوب این فریضه در همه ادیان بوده و امتهای گذشته نیز بدان مکلف بوده اند.

۳ ـ امر به معروف و نهی از منکر از شوون پیامبری است.

۴ ـ ترک این فریضه علت نابودی جوامع گذشته بوده است.
۵ ـ امر به معروف و نهی از منکر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند.


۶ـ این فریضه بر آگاهان واجب تر است چون عالمان دین مسئولیت بیشتری دارند.


۷ ـ زنان نیز مکلف به امر به معروف و نهی از منکر هستند.
۸ ـ امر به معروف و نهی ازمنکر نیازمند کسب قدرت است.


شیوه های عملی امر به معروف و نهی از منکر 
هدف اساسی در امر به معروف و نهی از منکر تحقق معروف و زدودن منکر است. برای رسیدن به این هدف باید به دنبال موثرترین شیوه باشیم لذا در این مختصر به برخی از آنها اشاره می شود.


۱ـ تبلیغ عملی 
اولین شیوه بسیار موثر در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است. 
مهمترین عامل موفقیت پیامبراکرم (ص) و ائمه (علیه السّلام) در گسترش مکتب در همین نکته نهفته است. پیامبراکرم (ص) در حفر خندق و ساختن مسجد قبل از این که دیگران را تشویق به این کار کند خود پیشقدم بود همین طور امامان معصوم (علیه السّلام).
۲ـ احترام به شخصیت افراد 
دومین اصلی که در تاثیر امر به معروف و نهی ازمنکر شایان توجه است احترام به شخصیت افراد می باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده اند و علنی دست به آن نیالوده اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنها پرداخت.


۳ـ ارشاد تدریجی 
این توقع نابجایی است که بخواهیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده اند یک باره از گرداب درآوریم و از آنها مسلمان زمان سازیم. اصولا تربیت امری تدریجی است و رذایل و فضایل هیچ کدام یک مرتبه در جان انسانها به وجود نمی آیند. و از رموز مهم نزول تدریجی قرآن همین است زیرا قرآن کتاب تربیت است.
۴ـ نرمخویی و محبت 
از شیوه های بسیار مهم و موثر در امر به معروف و نهی از منکر نرمخویی و محبت است؛ خصلتی که موفقیت پیامبراکرم (ص) بنا به تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است. 
سخن تا توانی به آزرم گوی 
درشتی مکن در سخن نرم گوی 
به شیرین زبانی و لطف و خوشی 
توانی که پیلی به مویی کشی
۵ ـ تشویق به ارزش ها 
از امتیازات مکاتب الهی همین تشویق به خوبیهاست. پیامبراکرم (ص) از عنصر تشویق برای پیشبرد اهداف خود فراوان استفاده می کرد. برای آنان که دو رکعت نماز برای خدا خوانده بودند جایزه تعیین می کرد. 
پستهای حساس سیاسی فرهنگی و نظامی را به افراد لایقی می سپرد و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود. که «اسامه بن زید» هجده ساله را فرمانده لشکر قرار داد و… و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود.
۶ـ ایجاد فضای امر و نهی 
بدون تردید محیط هر چند نقش زیربنائی ندارد ولی در پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به گونه ای آماده سازند تا خود مردم «قائم به قسط و عدالت» باشند «لیقوم الناس بالقسط». لذا پیامبراکرم (ص) می فرماید: «کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیته».
۷ـ برخورد عملی با مرتکبان منکر 
اگر در کنار شیوه های گذشته این شیوه را مدنظر نداشته باشیم بدون شک امر به معروف و نهی از منکر ابتر و بی ثمر خواهد ماند. 
مراتب امر به معروف و نهی از منکر 
برای این امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله شمرده شده:


۱ـ انکار قلبی


مسلمان باید همواره خواستار معروف و بیزار از منکر باشد و این خصلت در او نهادینه شده باشد اما این مرتبه کافی نیست بلکه مسلمان باید به هر شکل ممکن علاقه مندی خود به معروف و نفرت خود از منکر را نشان دهد و در آینه چهره خود نمایان سازد و این حداقل انتظاری است که از او می رود. 
این مرحله خود شرایط گوناگونی دارد چون: نگاه کردن خاموش ماندن سر به زیر انداختن روی گرداندن ندیده گرفتن طرف اخم کردن و…


۲ ـ انکار زبانی


گاه ممکن است از امر به معروف و نهی از منکر در سطح نخست یعنی انکار قلبی نتیجه مطلوب گرفته نشود. در این جا لازم است به مرحله بعدی برویم؛ یعنی خیلی ساده از تارک معروف و عامل به منکر بخواهیم دست از رفتارش بردارد. این مرتبه نیز خود دارای مراتبی است مانند سربسته سخن گفتن پند دادن سخن ملایم گفتن و سرانجام به صراحت سخن گفتن.


۳ ـ اقدام عملی


گاهی نیز مشاهده می شود که منکر چنان در فردی ریشه دار شده که با زبان ریشه کن نمی شود و نیازمند عمل است . 
در چنین مرتبه ای است که باید به اقدام عملی دست زد. مقصود از اقدام عملی هرگونه فعالیت هدفدار و مشروعی است که زمینه را برای ریشه کنی فساد و رشد معروف فراهم می سازد.
برگرفته از : روزنامه جمهوری اسلامی
منبع : www.masir-sabz.ir