امر به معروف و نهی از منکر در اسلام و نقش زبان در عمل به آن (۲)
۹- “لَوْلاَ یَنْهَـلـهُمُ آلرَّبَّـنِیُّونَ وَآلاَْحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ آلاِْثْمَ وَأَکْلِهِمُ آلسُّحْتَ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَصْنَعُونَ “
یعنى: چرا علماى نصارى و یهود، ملت خود را از گفتارهاى گناه و حرام خوارى باز نمی دارند؟ راستى چه رفتار بدى است که می کنند. این آیه علماء را مسئول اعمال عوام از مردم معرفى می کند و سکوت آنان را در برابر اعمال زشت، تقبیح می کند. از دیدگاه قرآن، علماى هر مذهب مسئولیت دارند که خیر و صلاح امتها را در نظر بگیرند و آنان را به سوى رستگارى و فلاح رهنمون شوند و الا ملعون و مبغوض خدا و مردم قرار خواهند گرفت. و بدیهى است لازمهى انجام چنین مسئولیت بزرگى، برخوردارى از نوعى ولایت نسبت به مردم است که اولاً در شئونات آنان دخالت کنند و ثانیاً آنان نیز موظف باشند از اینان حرف شنوى داشته باشند و اینان را اطاعت کنند.
۱۰- ” لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ذَلِکَ بِمَا عَصَوا وَّکَانُواْ یَعْتَدُونَ (*) کَانُواْ لاَ یَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا کَانُواْ یَفْعَلُونَ”
یعنى: از میان بنی اسرائیل، آنان که کافر شدند، بر زبان داوود و عیسی بن مریم لعنت شدند. این بدان سبب بود که آنان نافرمانی کردند و همواره از حدود الهی تجاوز می کردند و هرگز از کارهای ناپسندی که انجام می دادند، باز نمی ایستادند و به راستی، کارهائی که می کردند، بد بود. در این آیه آنان به خاطر این که نهی از منکر را نمی پذیرفتند، مستحق لعن شده اند.
۱۱- ” فَلَوْلاَ کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِکُمْ أُوْلُواْ بَقِیَّهٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأَرْضِ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّنْ أَنجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ فِیهِ وَکَانُواْ مُجْرِمِینَ”
یعنى: شگفت است که چرا از امت هائی که پیش از شما می زیستند، گروهی نبودند که قومشان را از فسادگری در زمین باز دارند و از عذاب برهانند؟ آری عده ای اندک باقی ماندند همانان که چون عذاب فرا رسید، نجاتشان دادیم و کسانی که ستم کردند، از پی لذتها و نعمتهائی رفتند که در آن غوطه ور بودند در حالی که گناهکار بودند. در این آیه، آمده است: کسانی که از فساد در زمین نهی نمی کردند، نابود شدند و عده ی اندکی که از این وظیفه سر باز نمی زدند، مورد عنایت خدا قرار گرفتند.
۱۲- ” فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ أَنجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُواْ بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُواْ یَفْسُقُونَ”
یعنى: پس چون گناهکاران، آنچه را که بدان تذکر داده شده بودند، به فراموشی سپردند، کسانی را که از گناه نهی می کردند، نجات بخشیدیم و کسانی را که ستم کردند، به سزای این که از اطاعت خدا خارج شدند، به عذابی ناگوار دچار کردیم. در این آیه نیز خود داری از نهی از فساد در زمین، عامل هلاکت و نهی از عمل سوء، عامل نجات از عذاب الهی معرفی شده است.
۱۳-“…مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّهٌ قَآئِمَهٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ (*) یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُوْلَـئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ”
یعنى: “…از میان اهل کتاب گروهی هستند که به ایمان و اطاعت خدا پایدارند و در ساعاتی از شب، آیات خدا را تلاوت می کنند و سر به سجده می نهند. به خدا و روز جزا ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان می دهند و ار کار ناپسند باز می دارند و در انجام کارهای نیک شتاب می کنند و آنان از شایستگانند” در این آیه، اولاً امر به معروف و نهی از منکر، جزو اعمال نیک اهل کتاب معرفی شده است. یهنی معلوم می شود در شرایع سابق نیز بوده است ثانیاً عمل به این فریضه جزو مصادیق خیر وصلاح است.
۱۴- ” اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى (*) فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّیِّناً لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى”
یعنى:”به سراغ فرعون بروید که طغیان کرده است و به نرمی با وی سخن بگویید” در این آیه، موسی و هارون مأموریت می یابند که برای امر به معروف و نهی از منکر فرعون به سراغ وی رفته و با وی به نرمی سخن بگویند.
امر به معروف در سنت
فریضه امر به معروف و نهی از منکر در احادیث و روایات معصومین زیاد وارد شده است و همگی دلالت دارند بر این که امر به معروف و نهی از منکر، به مصلحت عموم مردم و از فرائض شرعی و مسلّمات و ضروریات دینی و بلکه از افضل فرائض و اشرف و اعظم آنها است؛ چرا که به برکت آن است که سایر واجبات بر پا هستند؛ به طوری که اگر امر به معروف و نهی از منکر، ترک شود، موجب عذاب و هلاک عمومی می گردد و خداوند غضبناک شده و اشرار بر انسان مسلط گشته و دعاها مستجاب نمی شود و در برخی از آنها آمده است که امر به معروف و نهی از منکر، موجب نزدیکی أجل و قطع روزی نمی شود. که در اینجا به چند مورد از آن اشاره می کنیم:
۱- از رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل است که فرمود: جبرئیل به نزد من آمد و گفت: یا احمد! الاسلام عشر اسهم و قد خاب من لا سهم له فیها. اولّها: شهاده ان لا اله الاّ الله و هی الکلمه. و الثانیه: الصلوه و هی الطهر و الثالث: الزکاه و هی الفطره و الرابعه: الصّوم و هی الجنّه و الخامسه: الحج و هی الشریعه و السادسه: الجهاد و هو العزّ و السابعه: الامر بالمعروف و هو الوفاء و الثامنه: النهی عن المنکر و هی الحجه و التاسعه: الجماعه و هی الألفه و العاشره: الطاعه و هی العصمه
۲- هر کسی مردم را به کارهای پسندیده فرا بخواند، و از کارهای ناشایست باز دارد، جانشین خدا و فرستاده ی او در زمین است.
۳- حضرت امام موسی کاظم (علیه السّلام) از حضرت علی (علیه السّلام) نقل فرمود که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: “قومی که امر به معروف و نهی از منکر نکنند، قوم بدی هستند.کسانی که آمران به معروف و ناهیان از منکر را مورد تهمت قرار می دهند، بد مردمانی هستند. بدند کسانی که برای خدای متعال به عدل قیام نکنند…”
۴- پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: همانا خداوند عز و جل مومن سست را که دین ندارد، دشمن می دارد. عرض کردند: ای رسول خدا! مومنی که دین ندارد، کیست؟ فرمود: کسی است که از کارهای نا شایست منع نمی کند.
۵- ابوعبیده جرّاح از پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) سوال کرد: در روز قیامت، عذاب چه کسی از همه سخت تر است؟ فرمود: “رجل قتل نبیاً او رجلاً أمر بالمعروف و نهی عن المنکر” در این حدیث آمر به معروف و ناهی از منکر در ردیف انبیاء قرار گرفته است.
۶- از رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل است که فرمود: “ان الله عز و جلّ لایعذّب العامّه بعمل الخاصه حتی یروا المنکر بین ظهرانیهم قادرون ان ینکروه فأذا فعلوا ذلک عذّب الخاصّه و العامه” خداوند عموم مردم را به خاطر عمل خواص عذاب نمی کند مگر هنگامی که مردم منکرات را بین خود آشکار ببینند و با وجود قدرت، امر به معروف و نهی از منکر نکنند که در این صورت همه ی خاص و عام را با هم عذاب می کند.
۷- پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می فرماید: “لاتزال امّتی بخیر ما أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و تعاونوا علی البرّ فأذا لم یفعلوا ذلک نزعت منهم البرکات و سلّط بعضهم علی بعضٍ و لم یکن لهم ناصرٌ فی الارض و لا السّماء”
۸- از علی (علیه السّلام) نقل شده که در وصیتش به فرزندش محمد ابن حنفیه آورده: یا بنی اقبل من الحکماء مواعظهم و تدبّر احکامهم و کن آخذ النّاس بما تأمر به و أکفّ الناس عمّا تنهی عنه و أمر بالمعروف فکن من اهله فانّ استتمام الأمور عند الله تبارک و تعالی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر
۹- علی (علیه السّلام)فرمود: امر به معروف، برترین اعمال مردم است.
۱۰- علی (علیه السّلام) فرمود: هدف و غایت دین، امر به معروف و نهی از منکر و بر پا داشتن حدود الهی است.
۱۱ – علی (علیه السّلام) می فرماید: “و ما اعمال البرّ کلّها و الجهاد فی سبیل الله، عند الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر الاّ کنفثه فی بحر لجّی…” همه ی اعمال نیکو بانضمام جهاد در راه خدا، در نزد امر به معروف و نهی از منکر چیزی نیست جز قطره ای و جرعه ای در مقابل دریای پهناور. امر به معروف و نهی از منکر، نه اجلی را نزدیک می کند و نه از مقدار روزی می کاهد. از همه ی این ها برتر، گفتن سخن حق در پیش روی حاکمی ستم کار است”
۱۲ – از علی (علیه السّلام) نقل شده که در یکی از خطبه هایش پس از حمد و ثنای خدا فرمود: اما بعد فانّه انّما هلک من کان قبلکم حیثما عملوا بالمعاصی و لم ینهیهم الرّبانیون و الاحبار عن ذلک نزلت بهم العقوبات فأمروا بالمعروف و انهوا عن المنکر و اعلموا انّ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر لن یقرّبا أجلاً و لن یقطعا رزقاً
۱۳- در روایت دیگری می فرماید: به واسطه ی امر به معروف و نهی از منکر، نقص برطرف می شود یا کمال افراد زیاد می شود و یا هر دو حاصل می گردد.
۱۴- و در جای دیگر می فرماید: “أما حقّی علیکم فالوفاء بالبیعه و النّصیحه فی المشهد و المغیب”
۱۵- در خطبه ی معروف حضرت زهرا(س) آمده است: فجعل الایمان تطهّراً لکم من الشرک …و الامر بالمعروف مصلحه للعامّه
۱۶ – امام باقر (علیه السّلام) می فرماید: امر به معروف و نهی از منکر، واجبی عظیم است که دیگر واجب های الهی با آن بر پا می شود. امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روش صالحان است؛ واجب بزرگی است که به وسیله ی آن دیگر فریضه ها اقامه، راه ها أمن، درآمدها حلال، مظالم باز گردانده، زمین آباد و حق از دشمنان گرفته و کارها مستقیم می شود.
۱۷- از امام صادق(علیه السّلام) نقل است که فرمود: مردی از قبیله ی خثعم به پیش پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله اخبرنی ما افضل الاسلام؟ قال: الایمان بالله . قال: ثمّ ما ذا؟ قال: صله الرّحم. قال: ثم ما ذا؟ قال: الامر بالمعروف و النهی عن المنکر. قال: فقال الرجل: فأخبرنی ای الاعمال أبغض الی الله؟ قال: الشّرک بالله. قال: ثمّ ما ذا؟ قال: قطعیه الرّحم. قال: ثمّ ما ذا؟ قال: الأمر بالمنکر و النهی عن المعروف.
۱۸- مسعده بن صدقه از امام صادق(علیه السّلام) نقل می کند که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: کیف بک اذا فسدت نسائکم و فسق شبابک و لم تأمرو بالمعروف و لم تنهوا عن المنکر؟ فقیل له: أ و یکون ذلک یا رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم)؟! فقال: نعم. و شرّ من ذلک کیف بکم اذا أمرتم بالمنکر و نهیتم عن المعروف؟! فقیل له: أ و یکون ذلک یا رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم)؟! قال: نعم و شرّ من ذلک کیف بکم اذا رأیتم المعروف منکراً و المنکر معروفاً
آمرین به معروف و ناهین از منکر در قرآن
کسانی که در قرآن امر به معروف و نهی از منکر کرده اند عبارتند از:
۱- خدا:
” إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ”
۲- پیامبر:
” الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِندَهُمْ فِی التَّوْرَاهِ وَالإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ…”
۳- حاکمان صالحی که قدرت را از خدا گرفته اند:
” الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنکَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُورِ”
۴ – گروه خاص:
” وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ”
۵ – عامه ی مردم:
” وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ…” یعنى این ولایت است که مى تواند انسان را امر و یا نهى کند. و در جای دیگر می فرماید: ” کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ…”
۶ -آحاد مردم:
یعنی اگر حاکمان، گروه خاص، عموم مردم و … امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند، باید انسان به تنهائی در مقابل منکر بایستد و از همین جهت قرآن به ذکر نمونه می پردازد:
۱- مومن آل فرعون:
که پسر عمو یا پسر خاله ی فرعون و در دربار مسئول امور مالی بود. قرآن می فرماید: ” وَقَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءکُم بِالْبَیِّنَاتِ مِن رَّبِّکُمْ…”
۲- مومن آل یاسین:
” وَجَاء مِنْ أَقْصَى الْمَدِینَهِ رَجُلٌ یَسْعَى قَالَ یَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ … إِنِّی آمَنتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ (*) قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ (*) بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ” وی حبیب بن نجار در انطاکیه بود که قوم خود را امر به معروف کرد و سپس ایمان خود را علنی ساخت و مردم او را شهید کردند و قرآن ضمن تمجید از حرکت وی، می فرماید به او دستور داده شد که به بهشت در آید. آنگاه گفت: ای کاش قوم من می دانستند که خدای مرا بخشید و مرا از گرامیان قرار داد. از اینجا معلوم می شود که کتک خوردن، بی آبروئی و حتی شهید شدن در راه امر به معروف و نهی از منکر، نه تنها اشکال ندارد؛ بلکه واجب است.
فلسفه وجوب امر به معروف و نهی از منکر:
علت وجوب امر به معروف و نهی از منکر را باید در یکی از ویژگیهای دنیا دانست که با عالم آخرت تفاوت ماهوی دارد و آن این که دنیا، دار تأثیر و تأثّر و سرنوشت مشترک است به طوری که گفته اند: خشک هم به جرم تر می سوزد و آب اگر از میان گلزار بگذرد، بوی گل می گیرد و اگر از میان لجنزار بگذرد، بوی لجن می گیرد و تو بگو دوستت کیست تا من بگویم تو کیستی و ….در حالی که آخرت، دار تأثیر و تأثر نیست و سرنوشت هر کسی، مخصوص به خود اوست. بهترین مثال را در این زمینه پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) زده اند که همان مثال کشتی است که اگر کسی بخواهد آن را سوراخ کند، دیگران دست او را می گیرند و از این کار ممانعت بعمل می آورند؛ چرا که سرنوشت ها مشترک است و با این کار، همه غرق می شوند نه فقط شخص سوراخ کنند که اگر چنین می بود، کسی کاری به کارش نداشت. یکی دیگر از فلسفه ی وجوب امر به معروف و نهی از منکر این است که ضمانت اجرائی احکام اسلامی باشد؛ همانطور که تشویق مطیعان و ثواب دادن به آنها و تنبیه عاصیان و عقوبت آنان، یک نوع ضمانت اجرائی قوانین الهی است. وجوب امر به معروف و نهی از منکر، نیز تضمین کننده و احیا کننده ی شریعت است. اگر بخواهیم به حدیث مولی علی(علیه السّلام) عمل کنیم که هر چه برای خود می پسندی برای دیگران نیز بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز نپسند، عمل کنیم، لازمه اش امر به معروف و نهی از منکر است. در احادیث آمده است که راضی شدن به گناه دیگران، خود گناه است و لذا لازمه ی آن انجام امر به معروف و نهی از منکر است. امر به معروف و نهی از منکر می تواند جلوی تک روی افراد را بگیرد و کاری کند که آنان خیال نکنند که از هر جهت بی عیب و نقص اند و لذا به شادمانی کاذب که قرآن می فرماید: “کلّ حزب بما لدیهم فرحون” دست نیابند و همچنین از همفکری دیگران محروم نمانند.
نویسنده: عباس عباس زاده استادیار دانشگاه تبریز
منبع: خبرگذاری فارس
