امر به معروف و نهی از منکر؛ هدف اصلی قیام عاشورا۲

نویسنده : علامه محمدتقی مصباح یزدی زیدعزّه
وظیفه مسلمانان در برابر منکرات
«فأنکروا بقلوبکم»، وظیفه ی اول شما این است که اگر کار بدی را در جامعه می بنید، در دل احساس نفرت و انزجار کنید، اشمئراز پیدا کنید. اگر می بیند کار خلاف و گناهی در جامعه انجام می گیرد، پیش خود نگویید که بله، گناه است، اما گناه بدی هم نیست، درست است که امروزه فرهنگ سرا درست می کنند، اما بچه ها سرگرمی پیدا می کنند! کمی مشغول می شوند! رقصی فرا می گیرند! آوازی یاد می گیرند! در این زمانه نباید بچه ها خیلی بی هنر باشند! خوب نیست! و حرف هایی از این قبیل. اولین قدم در برخورد با گناه این است که قلباً از گناه ناراحت باشید، خشمگین شوید، اگر از ته دل از گناه ناراحت نشدید، این اولین مرحله ی نفاق است. یعنی شما به حکم خدا راضی نیستید، دلتان نمی خواهد احکام خدا درست اجرا شود. ته دل شاد می شوید.
چرا در کنار مصلای قم، مرکز جهانی اسلام، ام القرای اسلام، شهر خون و قیام، زنی بیاید یک ساعت با حرکات به اصطلاح موزون ، آن هم در کنار مصلای قم نمایش بدهد؟ آیا مرد نبود که نمایش بدهد؟! آیا نمایش بهتری نبود؟ حتماً باید خانمی بیاید نمایش بدهد، آن هم تماماً با حرکات موزون و ریتم دار ـ یعنی رقاصی ـ همان رقاصی ساده، و مؤمنان هم بنشینند تماشا کنند، هچ کس هم نفس نکشد؟! بعضی ها هم به روی خودشان نیاورند و بگویند ما که تا به حال ندیده بودیم، اقلاً توفیق جبری شد. یا بعضی ها جلوی بعضی سینماها صف بکشند، با این که می دانند فیلم های مبتذل نمایش داده می شود، در آن صف ها چهره هایی مشاهده می شود که انتظار نمی رود. اولین کار در مقابل انجام گناه این است که «أنکروا بقلوبکم»، در دل از این اعمال تنفر داشته باشید، و احساس ناراحتی کنید، که چرا این کارها انجام می گیرد.
در مرحله دوم «و الفظوا بألسنتکم»، بعد به زبان بیاورید، اعتراض کنید. ممکن است به زبان آوردن خیلی نرم، ملایم و با مهربانی باشد، در مرحله ی اول بهتر است که همین گونه باشد. اما در مرحله بعد «و صکوا بها جباهم»، وقتی که با گناهکار روبه رو می شوید و با حرف نرم نتوانستید او را هدایت کنید، و اگر به او گفتید چرا این کار زشت را کردی او خجالت نکشید و حتی رو در روی شما ایستاد و گفت آزادی است! دلم می خواهد! این جا دیگر جای نرمی و ملاطفت نیست، بعد از این که با نرمی صحبت و موعظه کردید، با زبان خوش با او صحبت کردید ولی اثر نبخشید، چه باید کرد؟ «صکوا بها جباههم» حضرت (علیه السّلام) می فرمایند با تندی به پیشانی او بزنید البته نه با دست بلکه با سخن – یعنی آن چنان رو در رو و با تندی با او برخورد کنید، مثل کسی که می خواهد توی پیشانی طرف مقابل بزند، «صکوا بها جباهم»، اگر برخورد نرم اثر نکرد، رو در روی طرف و با تندی با او برخورد کنید و بگویید به تو می گویم، چرا گناه می کنی؟! البته چنین اقدامی کار هرکس نیست، مخصوصاً کار افرادی که با فرهنگ تساهل و تسامح آشنا شده اند، نمی باشد. می ترسیم اگر چنین چیزی بگوییم، فوراً ما را متهم کنند به این که این ها خشونت طلب هستند! این ها دور از تمدن هستند! یا این که همانگونه که در رشت و خرم آباد و بعضی جاهای دیگر اتفاق افتاد، بریزند، اذیت کنند، بزنند، ببندند، و یا بکشند، چنان که کم و بیش هر روز می بینیم، یا آمر به معروف را می کشند! یا تهدید می کنند! یا کتک می زنند! دست و پایش را می بندند و او را در جایی دور از انظار رها می کنند! و یا برای آن ها مزاحمت تلفنی ایجاد می کنند! خوب، وقتی انسان می بیند عاقبت کسانی که می خواهند امر به معروف و نهی از منکر کنند گرفتاری است، می ترسد امر به معروف و نهی از منکر کند. هنگامی که با افرادی که ضابطین امر به معروف و نهی از منکر هستند ، و از طرف دستگاه قضایی برای این کار اجازه دارند، این گونه رفتار می شود، تکلیف دیگران روشن است.
امام (علیه السّلام) می فرمایند وقتی به این صورت برخورد کردید، ممکن است کسانی متعرض شما شوند، و یا شما را ملامت کنند که چرا پرخاشگری می کنید! چرا با تندی حرف می زنید! چرا خشونت طلبی می کنید! حتی ممکن است دوستان نیز شما را ملامت کنند، اما «و لا تخافوا فی الله لومه لائم» اگر می خواهید آن روز نیاید که بلایی نازل شود، و تر و خشک را با بسوزاند، از ملامت ملامت کنندگان نترسید، ولو ملامت گران از نزدیک ترین دوستان شما باشند. بسیار خوب، در امر به معروف و نهی از منکر، ما نخست با زبان نرم با افراد صحبت و موعظه می کنیم، با خواهش و تمنا امر به معروف و نهی از منکر می کنیم، اما می بینیم اثری نکرد، بعد با تندی برخورد کردیم و از کسی هم نترسیدیم، خودمان را در معرض همه گونه خطر نیز قرار دادیم، لکن باز دیدیم اثری بر جای نگذاشت، در مقابل چه باید کرد؟ بله، اگر ابتدای امر باشد، مثل اوایل رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله هنوز مردم طراوت ایمان و شور انقلابی داشتند، اگر از اول جلوی خطر را می گرفتند، راحت بود. اما ممکن است شرایطی پیش بیاید که این گونه نباشد، مقابل انسان می ایستند، فحش می دهند، کتک می زنند، تهدید می کنند، در این صورت چه باید کرد؟
به هر حال مسأله از دو صورت خارج نیست، بعد از این که شما انجام وظیفه کردید، عکس العمل افراد خطاکار در مقابل شما یکی از دو حالت است، یا تحت تأثیر امر به معروف و نهی از منکر شما واقع می شوند و دست از کار بد خود برمی دارند، یا این که نه، پررویی و لجاجت می کنند، در مقابل شما می ایستند و احیاناً کلماتی که سزاوار خودشان است نثار شما می کنند، و از این بالاتر، گاهی به مقدسات دین هم جسارت می کنند.
بنابراین، در مقابل امر به معروف و نهی از منکر یکی از این دو حالت پیش خواهد آمد: یا افراد خلافکار بعد از امر به معروف و نهی از منکر تحت تأثیر واقع می شوند، دست از کار بد خود برمی دارند و به راه راست باز می گردند، در این صورت دیگر شما بر آن ها حجتی ندارید و باید با آن ها مهربانی کنید. ایشان مرتکب اشتباهی شده بودند و به واسطه امر به معروف و نهی از منکر از راه خطا به صواب برگشتند، «فان اتعظوا و الی الحق رجعوا فلا سبیل علیهم»، اگر به سوی حق برگشتند و از گناهان خود توبه کرده، دست از کارهی بد برداشتند، نعم المطلوب. اما اگر این گونه نشد، «انما السبیل علی الذین یظلمون الناس و و یبغون فی الارض بغیر الحق، اولئک لهم عذاب ألیم»، (۴) اگر موعظه ی شما را نشنیدند و نسبت به جنایت، ظلم و کج روی خود اصرار ورزیدند، شما وظیفه ی دیگری خواهید داشت. باید در مقابل آن ها به گونه ی دیگری رفتار کنید. دیگر وظیفه ی شما از حد سخن گفتن و ملامت کردن و حتی تندی کردن هم فراتر می رود.
امام (علیه السّلام) می فرماید اگر کار به این جا رسید که علی رغم برخورد تند، توجهی به امر به معروف و نهی از منکر نکردند، «هنالک فجاهدوهم بأبدانکم » در این جا باید شما در مقام جهاد برآیید، چنین افرادی دشمن اسلام هستند و باید با ایشان جنگید و مبارزه کرد، «فجاهدوهم بأبدانکم و أبغضوهم بقلوبکم» این ها را از ته دل دشمن بدارید. با چنین افرادی که گستاخ شده و علناً علیه اسلام قیام کرده، احکام اسلام را انکار می کنند و به مقدسات اسلام اهانت روا می دارند، باید مبارزه کرد، و از عمق دل با آن ها دشمنی کرد. نگویید اسلام دین محبت است! دین رأفت است! اسلام دین دشمنی هم هست. در جای خود نهایت رأفت و رحمت را دارد و در موقع مقتضی به خشونت و تندی امر می کند.
«أبغضوهم بقلوبکم»، ولی مواظب باشید زمانی که با این گونه افراد بنای مبارزه را گذاشتید، نیت خود را بررسی کنید، این جا شیطان سراغ انسان می آید. شیطان سراغ ترک الصلوه نمی رود تا او را به ریاکاری ترغیب و تشویق کند. تارک الصلوه اصلاً نماز نمی خواند تا ریاکاری کند. اما وقتی کسی در مقام نماز خواندن برآید، مخصوصاً داخل مسجد و در حضور مردم، آن گاه شیطان او را وسوسه می کند که مد «و لا الضالین» را بیش تر بکش تا مردم بگویند عجب قرائت خوبی بود! اگر کسی در مجالس عزاداری شرکت نمی کند، و به فرهنگ سرا، سینما و تئاتر می رود، شیطان با او کاری ندارد. او خود راه باطل و جهنم را پیش گرفته است. اما زمانی که به مجلس عزاداری آمد، آن گاه شیطان او را وسوه می کند و می گوید بیا تظاهر به گریه کن، وانمود کن خیلی دلت سوخته است، تا مردم بگویند عجب انسان با محبتی است! اهل ولایت است! زمانی شیطان سراغ انسان می آید که شخص در راه حق باشد.
تا شما اهل امر به معروف و نهی از منکر نیستید، شیطان با شما کاری ندارد، زیرا شما با او رفیق و همراه هستید، شما خود یک شیطانک دیگری هستید. اما آن وقت که خواستید امر به معروف و نهی از منکر کنید، دیگر راه شما از شیطان جدا می شود. شیطان سراغ شخصی می آید که به جبهه می رود. شیطان چنین افرادی را وسوسه می کند، می گوید کاری کنید که قدرت را به دست بیاورید، تا فردا به پست و مقامی دست یابید. چقدر انسان به جبهه برود و بجنگد! زمانی که برگشت، می بیند که بی لیاقت ها پست ها را گرفته اند، و دست او از پست و مقام خالی مانده است و خوب، حالا اگر نوبتی هم باشد نوبت ماست. چقدر مردم غافل و جاهل دست به قاچاق زدند! چقدر سوء استفاده کردند! خوب، حالا ما نیز چند صباحی قاچاق فروشی کنیم تا به نان و نوایی برسیم! بنا بر این هنگامی که خواستید مبارزه کنید، نیت خود را خالص کنید و به فکر قدرت طلبی نباشید، به این فکر نباشید که مال و مقامی را از راه مبارزه به دست آورید، و وجاهتی نزد مردم پیدا کنید، والا علاوه بر این که جان خود ا از دست داده اید، ثوابی هم نبرده اید، زیرا با انگیزه های شیطانی و نفسانی کار کرده اید، لذا دیگر ثواب ندارید. عبادت زمانی ارزش دارد که برای خدا باشد.
«و أبغضو هم بقلوبکم غیر طالبین سلطاناً و لا باغین مالاً و لا مریدین بالظلم ظفراً» نه در صدد کسب قدرت و نه در صدد کسب مال باشید و نه بخواهید از روی سرکشی و ناحق بر دیگران پیروز شوید. پیروزی مطلوب است، اما پیروزی از راه صحیح و مشروع مطلوب است، نه این که از هر راهی پیروزی به دست آمد مطلوب باشد. در بازی های سیاسی این حرف ها نیست. هدف وسیله را توجیه می کند. حزب ما پیروز شود، هرچه می خواهد بشود. ما در انتخابات برنده شویم، هرچه می خواهد بشود. اما در اسلام وقتی می فرماید امر به معروف و نهی از منکر را حتی تا حد به خطر افتادن جان انجام دهید، در کنار آن می گوید مراقب باشید شیطان شما را وسوسه نکند. مبادا شما را وسوسه کند تا بگویید ما باید پیروز شویم؛ حتی اگر از راه نامشروع هم هست، باید پیروز شویم. بلکه باید احکام الهی و حدود آن را درست رعایت کنید، نیت خود را خالص کنید و برای خدا امر به معروف کنید.
اکنون به چه منظوی با افرادی که در مقابل امر به معروف و نهی از منکر مقاومت می کنند باید جنگید؟ حضرت (علیه السّلام) می فرمایند امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهید و اگر کار به مبارزه و جهاد کشید با مخالفین بجنگید. «حتی یفیئوا الی أمر الله» تا دست از مخالفت بردارند و از فرمان خدا پیروی کنند. تا از اطاعت دستورات شیطان بزرگ دست بردارند، و نسبت به آنچه شیطان به آن ها تکیه می کند، نقشه هایی که برای آن ها ترسیم می کند، توجهی نداشته باشند، «حتی یفیئوا الی أمر الله» و از راه باطل بازگشته و سر به فرمان خدا بگذارند. «و یمضوا علی طاعته» بر اساس طاعت الهی حرکت کنند.

عاقبت ترک امر به معروف و نهی از منکر
این، بیانات امام باقر (علیه السّلام) بود. در آخر روایت حضرت (علیه السّلام) موعظه دیگری می فرمایند، امام (علیه السّلام) به خاطر این که مجدداً ما مسأله امر به معروف و وجود این تکلیف بزرگ را فراموش نکنیم و برای ما انگیزه دیگری باشد که حتماً به این وظیفه عمل کنیم، داستانی را نقل می کنند. «قال أبوجعفر (علیه السّلام): أوحی الله الی شعیب النبی (علیه السّلام)» حضرت باقر (علیه السّلام) می فرمایند خدا به حضرت شعیب (علیه السّلام) وحی کرد که من صدهزار نفر از قوم تو را هلاک خواهم کرد، چهل هزار نفر از آن ها اهل معصیت و گناه و شصت هزار نفر هم از خوبان هستند. حضرت شعیب (علیه السّلام) تعجب کرد، و گفت کسانی که اهل گناه هستند، بسیار خوب، حق آن ها همین است که عذاب شوند، اما خوبان چرا؟ «أوحی الله الی شعیب النبی (علیه السّلام): انی لمعذب من قومک مئه الف» صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم کرد. «اربعین الفا من شرارهم» از این صد هزار نفر، چهل هزار نفر از بدکاران هستند، «و ستین الفاً من خیارهم»، و شصت هزار نفر هم از خوبان هستند. «فقال یا رب هؤلاء الاشرار فما بال الاخیار» اشرار مستحق عذاب هستند، اما چرا اخیار عذاب می شوند؟ «فأوحی الله عز و جل الیه: انهم داهنوا أهل المعاصی و لم یغضبوا لغضبی» خوبان را عقاب می کنم به خاطر این که با اهل معصیت مداهنه کردند. می دانید مداهنه یعنی چه؟ یعنی ماست مالی کردن، شیره مالی کردن، سازش کردن، شتر دیدی، ندیدی! «مداهنه» از ماده «دهن» و به معنی روغن مالی کردن است. برای این که در قسمتی از ماشین که با قسمت دیگر تماس دارد، اصطکاک ایجاد نشود، آن قسمت را روغن مالی می کنند. در این جا هم چون می خواهند اصطکاک بین افراد به وجود نیاید، با هم گل بگویند و گل بشنوند، لذا کاری ندارند که طرف مقابل اهل چه گناهی است؟ به این نوع رفتار مداهنه می گویند.
گناه این شصت هزار نفر خوبان که بنا است عذاب شوند این است که با اهل معصیت با نرمی و سازش رفتار می کنند و نسبت به اهل معصیت امر به معروف و نهی از منکر انجام نمی دهند. «و لم غضبوا لغضبی» در موردی که من غضب بر مردم داشتم این ها غضب نکردند. غضب کردن واجب است. اگر انسان در بعضی موارد غضب نکند، خدا او را عذاب می دهد. عجب! اسلام که تماماً دین محبت و رأفت و رحمت است. پس چرا خداوند می فرماید چون شصت هزار نفر از خوبان به خاطر من غضب نکردند، آن ها را هم عذاب خواهم کرد؟ معلوم می شود که ما در بعضی از موارد باید اهل غضب هم باشیم. همیشه با نرمی و لبخند نمی شود زندگی کرد. خدا هم این گونه از ما نخواسته است. در بعضی موارد خواسته است تندی کنیم ، پر خاش کنیم «صکوا بها جباههم» یعنی با پرخاش با آن ها حرف بزنید. بعضی ها از بنده سؤال می کنند که «چرا گاهی در منبر یا سخنرانی ها عصبانی می شوید؟» آیا جواب را گرفتید؟ من جواب سؤال را نمی دهم؛ امام باقر (علیه السّلام) جواب شما را در این روایت داد.
اجازه دهید چند حدیث دیگر هم بخوانم؟ «عن أبی عبدالله (علیه السّلام) » این روایت از حضرت صادق (علیه السّلام) است «قال، قال أمیرالمؤمنین (علیه السّلام) » امام صادق (علیه السّلام) از جدش امیرالمؤمنین (علیه السّلام) نقل می کند که او فرمود: «أدنی الانکار أن یلقی أهل المعاصی بوجوه مکفهره» (۵) اگر در مقام نهی از منکر هیچ کاری نمی توانید انجام دهید، حداقل در برابر گناهکار اخم کنید و عبوس شوید. این تکلیف دیگر از هیچ کس برداشته شده است. مگر این که مهربانی تاکتیکی باشد. یعنی با توجه به این که می دانید کسی اشتباه کرده است، اما چون می خواهید او را راهنمای کنید، حتی ممکن است او را برای مهمانی به خانه دعوت کرده و با او به مهربانی رفتار کنید، و حتی به او کمک مالی هم بکند. این برخورد حساب جداگانه ای دارد و تاکتیکی برای هدایت افراد است. پس باید با آن اهل معاصی که گستاخانه و با پررویی می گویند به تو چه! می گویند آزادی است! می گویند دلمان می خواهد! باید با این افراد با ترشرویی و پرخاشگری صحبت کنیم. البته اگر قدرت داشته باشید. اگر فردا شما را به جرم توهین به شهروندان جلب نکنند!
روایت دیگری هست که آن را نیز بخوانم «عن أبی عبدالله (علیه السّلام) ان الله عز و جل بعث ملکین الی أهل مدینه لیقلباها علی أهلها فلما انتهیا الی المدینه وجدا رجلاً یدعو الله و یتضرع فقال أحد الملکین لصاحبه أما تری هذا الداعی؟ فقال قد رأیته و لکن امض لما أمربه ربی فقال لا و لکن لا أحدث شیئاً حتی اراجع ربی فعاد الی الله تبارک و تعالی فقال یا رب انی انتهیت الی المدینه فوجدت عبدک فلاناً یدعوک و یتضرع الیک فقال امض بما أمرتک به فان ذا رجل لم یتمعر وجهه غیظاً لی قط. » (۶) حضرت (علیه السّلام) می فرمایند خدا دو فرشته را فرستاد تا شهری را زیر و رو کند. گاهی عذاب های خدا این چنین است . مثل قوم لوط که فرشتگان به امر خداوند برای عذاب ایشان، شهر را زیر و رو کردند. خداوند دو فرشته را برای عذاب مردم این شهر فرستاد، زیرا افراد ساکن در شهر گروهی گستاخ و متجاهر به فسق بودند، و این افراد به هیچ وجه توبه نمی کردند و دست از گناهشان برنمی داشتند. خدا دو ملک را فرستاد تا شهر آن ها را زیر و رو کنند. این دو ملک وقتی آمدند، دیدند در میان مردم، مرد مقدسی است که خیلی اهل دعا و گریه و مناجات است. یکی از فرشتگان به دیگری گفت من جرأت ندارم این آدم اهل عبادت را عذاب کنم و شهر را بر سر او زیر و رو کنم. برویم یک بار دیگر از خداوند سؤال کنیم. ملک دیگر گفت وظیفه ی خود را انجام بده. ملک اول گفت می ترسم فرمان عوض شده باشد، شاید این طوری به ذهن او آمده بود که هنگامی که امر از جانب خداوند صادر شده بود. زمانی بوده که هنوز این فرد عابد توبه نکرده بود، در خلالی که امر به عذاب شهر صادر می شد، ممکن است این عابد توبه کرده باشد. شاید تکلیف عوض شده باشد و باید مجدداً سؤال کنم. لذا آن ملک برگشت و از خدا سؤال کرد که من به آن شهر رفتم تا وظیفه ام را انجام دهم، ولی دیدم فردی مشغول عبادت و تضرع است. آیا باید به تکلیف عمل کنیم یا تکلیف عوض شده است؟ خداوند گفت تکلیف به حال خود باقی است، بروید و شهر را خراب کنید. بعد خود خدا علت این را بیان می کند که چرا باید همین آدمی که اهل عبادت است، نیز مشمول عذاب شود: «فان ذا رجل لم یتمعر وجهه غیظاً لی قط». درست است که این فرد اهل عبادت و دعا است ف اما هیچ وقت رنگ صورتش به خاطر غیظ و غضب برای خدا تغییر نکرده است. یعنی این فرد با توجه به این که گناه اهالی شهر را دیده است، اما رنگ او بخاطر خشم برگناه عوض نشده است، به خاطر این که برای خدا تغییر حال برای او پیدا نشده بود، و خشم و غضب نکرده بود، باید در کنار افراد دیگر او هم عذاب شود.

پی نوشت ها:
۴٫ شوری، ۴۲٫
۵٫ تهذیب الاصول، ج ۶، ص ۱۷۶، باب ۲۲، روایت ۵٫
۶٫ اصول کافی، ج ۵، ص ۵۸، روایت ۸٫

برگرفته از : کتاب آذرخشی دیگر از آسمان کربلا / علامه محمدتقی مصباح یزدی زیدعزّه
منبع : http://www.rasekhoon.net