اسراف منکری در مقابل میانه روی

تاکیدهای مکرر قرآن کریم، در خصوص امر به معروف و نهی از منکر بیانگر اهمیتی است که اسلام برای سالم سازی محیط اجتماع و مبارزه با عوامل فساد و گناه قائل شده است.
اهمیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر تا بدانجاست که سایر فرایض و دستورهای اسلامی در پرتو اجرای آن، بر پا داشته می‏شود و جامعه اسلامی محقق می‏گردد؛ از این رو هرگاه در جامعه ‏ای این فریضه مهم به اجرا گذاشته نشود و افراد در قبال پیاده شدن این امر خطیر احساس مسئولیت نکنند مرگ آن جامعه حتمی خواهد بود.
اسراف و زیاده روی
طلیعه
عمر بن عبدالعزیز، در زمان خلافت خویش، روزی بالای منبر مشغول سخنرانی بود در خلال سخن گفتن وی مردم می دیدند که خلیفه گاه به گاه دست می برد و پیراهن خویش را حرکت می دهد، این حرکت موجب تعجب حضار می شد و همه از خود می پرسیدند: چرا خلیفه چنین می کند؟
مجلس تمام شد پس از تحقیق معلوم شد که خلیفه برای رعایت بیت المال مسلمین و جبران افراط کاریهایی که اسراف و پیشینیان وی در تبذیر و اسراف بیت المال کرده اند، یک پیراهن بیشتر ندارد و چون آن را شسته و پیراهن دیگری نداشته، ناچار بلافاصله پیراهن را پوشیده است و اکنون آن را حرکت می دهد تا زودتر خشک بشود. (۱)
معنا و مفهوم اسراف
در معنای اسراف آورده اند که تجاوز از حد در هر کاری است و باز گفته اند: اسراف ضد میانه روی است.
از روایات معصومین (ع) در این باره چنین برداشت می شود که اسراف علاوه بر حرمت شرعی، آثار وضعی دنیایی و از جمله فقر و محرومیت نیز دارد.
زمینه های روانشناختی و جامعه شناختی این پدیده
برخی از زمینه های موثر در تکوین خصیصه اسراف را می توان به قرار زیر تبیین نمود.
۱) ترویج فرهنگ مصرف گرایی
نفوذ بخشی از مظاهر فرهنگ بیگانه در حوزه اندیشه و فرهنگ خودی موجب تغییراتی در نظام ارزشهای ما شده است که از آن جمله مصرف گرایی می باشد. در این میان رسانه های تصویری، نقش محوری دارند.
۲) روحیه تفنن و تنوع طلبی
انسان، از یک نواختی احساس ملال و خستگی روحی می کند. در صورتیکه در درون خویش، احساس ارزش و عظمت نماید، تنوع را در غنای روحی و باطنی می جوید ولی برخی که احساس درون تهی بودن می کنند، تنوع مورد نظرشان را در ظواهر زندگی مادی جستجو می کنند.
۳) رواج روحیه چشم و همچشمی
بی توجهی به سرمایه های واقعی موجب می شود که نیروها و توان خود را در مسیرهای انحرافی زندگی به کار بگیریم و از هدف اصلی حیات غافل شویم، از موارد بارز آن رواج خصلت چشم و همچشمی است.
۴) فقدان تربیت عالی
والدین باید فرزندانشان را در سنین مناسب با واقعیات زندگی آشنا کنند که آموزش مرتبط به رعایت اعتدال و اقتصاد یکی از آنها محسوب می شود.
۵) فقدان روحیه قدرشناسی از زندگی
آنهایی که در کودکی از رفاه کامل برخوردار بوده اند، چه دلیلی وجود دارد که نسبت به مواهب الهی و نعمات مادی و دنیوی قدرشناس باشند؟ لذا قدرناشناسی نسبت به نعمات زندگی موجب عدم رعایت اعتدال می شود.
۶) عدم احساس مسئولیت
از خصائص انسانهای بالنده، احساس پیوند نسبت به همه عوالم هستی و از جمله احساس مسئولیت در قبال نعمات الهی است، زمانی که برخی افراد نسبت به طبیعت و نعمتهای آن، احساس بی مسئوولیتی می کنند، در نحوه استفاده از آنها نیز با چنین روحیه ای مواجه می شوند و در نتیجه از حدود اعتدال تجاوز نموده و به اسراف کشیده می شوند.
پیشنهادها و راهکارها
برای مقابله با پدیده اسراف، به برخی راهکارها ذیلاً اشاره می شود:
۱) آموزش الگوی مصرف
استفاده بهینه از هر پدیده در گرو آگاهی از کیفیت متعادل و صحیح از آن است، لذا پیشنهاد می شود که در زمینه چگونگی مصرف نیز، الگوی مناسب، معرفی و تبیین گردد.
۲) تبیین ارزش قناعت و ساده زیستی
بر خلاف تصور رایج در میان آحاد جامعه باید این واقعیت را تفهیم نمود که احساس امنیت اقتصادی با رعایت قناعت و ساده زیستی، مقدور است. در تعریف زهد نیز عبارتی از حضرت امیر(ع) آمده است که فرمودند(۲): زهد در دو کلمه از قرآن آمده است، تا بر آنچه از دست می دهید افسوس مخورید و بر آنچه به دست می آورید شاد نشوید. (۳)
۳) آموزش مراحل مختلف تولید محصولات
یکی از علل اسراف، عدم آگاهی به زحمات و مشقات کسانی است که در جریان تولید یک محصول متحمل می شوند، در این صورت چنانچه مردم و به ویژه نسلهای کودک، نوجوان و جوان به خوبی یا همه آن رنجها و زحمتها آشنا شوند، قدر شناس آنها خواهند بود و به اسراف روی نمی آورند.
۴) استفاده از تاثیر روانی آماده ارقام
چنانچه مسئولان خسارات ناشی از اسراف را به صورت ارقام و آمار مشخصی دربیاورند، انگیزه قویتری در اقشار مختلف جامعه برای پرهیز از اسراف و گرایش به قناعت ایجاد خواهد شد.