احکام واستفتائات
در این قسمت، بخشی از احکام و استفتائات مبتلا به آورده شده است. فلذا برای دسترسی به تمامی احکام به رساله اجوبه الاستفتائات و استفتائات جدید مراجعه نمائید و یا از دفتر مقام معظم رهبری استفتاء نمایید.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر
۱٫ علم به معروف و منکر
شرط اول امر به معروف و نهی از منکر، علم به معروف و منکر است یعنی امر و نهی کننده باید معروف و منکر را بشناسد و در غیر این صورت موظف نیست امر به معروف و نهی از منکر کند، بلکه نباید چنین کاری بکند؛ زیرا ممکن است در اثر جهل و نادانی امر به منکر و نهی از معروف کند، بنابراین نهی از منکر کردن کسی که نمی‌دانیم کارش حرام است یا نه (مثلاً معلوم نیست موسیقی که گوش می دهد از نوع مبتذل و حرام آن (است یا حلال)، واجب بلکه جایز نیست. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۷ و ۱۰۵۹ و ۱۰۶۷)
لزوم یادگیری احکام: بر هر مکلفی واجب است شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر و موارد وجوب و عدم وجوب آن را یاد بگیرد تا مبادا در امر و نهی خود دچار عمل خلاف و منکر شود. ( اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۷۴)
• آموختن شرائط امربه معروف و نهى از منکر و موارد وجوب و عدم وجوب وجواز وعدم جواز آن واجب است تا اینکه شخص در انجام این دو وظیفه الهى خویش دچار منکر و خلاف شرع نگردد. (تحریر الوسیله امام شرط اول مساءله ۸)
• اگر مسئله مورد اختلاف نباشد و احتمال دهد شاید مرتکب، جاهل به حکم است، ظاهراً امر به معروف ونهى از منکر واجب است، مخصوصا اگر بداند که او جاهل مقصر است و نزدیکتر به احتیاط آنست که او را اول به حکم مسئله ارشاد کند سپس ببیند اگر باز هم ادامه مى دهد آنوقت او را انکار و نهى کند مخصوصا اگر جاهل قاصر باشد. (تحریر الوسیله امام شرط اول مساءله ۳)
۲ . احتمال تأثیر
شرط دوم امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر است یعنی امر و نهی کننده باید احتمال بدهد که امر و نهی او اثر و نتیجه یی ولو در آینده دارد. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۷)
بعضى گفتهاند که باید احتمال تأثیر وجود داشته باشد. من مىگویم احتمال تأثیر همه جا قطعى است؛ مگر در نزد حکومتهاى قلدر، قدرتمندان و سلاطین. آنهایند که البته حرف حساب به گوششان فرونمىرود و اثر نمىکند؛ اما براى مردم چرا. براى مردم، حرف اثر دارد. (۲۲/۰۲/۱۳۷۷/در جلسهى پرسش و پاسخ دانشگاه تهران)
• اگر بداند و یا احتمال دهد که اگر در حضور جمعى او را نهى از منکر کند مؤثر می شود، نه در خلوت، اگر فاعل کسى است که علناً گناه مى کند واجب است او را بین جمع نهى کند و در غیر این صورت وجوب نهى از منکر بلکه جواز آن محل اشکال است. (تحریر الوسیله امام شرط دوم مساءله ۶ )
• اگر بداند که امر به معروفش و یا نهى از منکرش نسبت به طرف که معروف را ترک کرده و یا منکر را مرتکب شده هیچ اثرى ندارد، ولى نسبت به شخص دیگرى که او نیز انجام داده اثر مى گذارد به شرطى که خطاب را متوجه شخص او نکند بلکه متوجه مرتکب اول کند، واجب است به منظور تأثیر در دیگرى شخص مرتکب و یا تارک معروف اول را نهى از منکر و یا امر به معروف کند. (تحریر الوسیله امام شرط دوم مساءله ۹)
• اگر بداند که فلان شخص معین امر و نهیش درطرف مؤثر است نه امر و نهى خودش، واجب است به آن شخص امر کند که او طرف را امر به معروف و نهى از منکر کند، البته در صورتى که بداند که وى با وجود شرائط تکلیف اهمال کرده است. (تحریر الوسیله امام شرط دوم مساءله ۱۰)
۳ . اصرار بر گناه
شرط سوم امر به معروف و نهی از منکر، اصرار بر گناه است. یعنی باید شخص گناهکار بر استمرار گناه اصرار و سماجت داشته باشد و چنانچه معلوم شود که وی بدون اینکه امر و نهی شود خود از خطا دست بر می دارد یعنی معروف را به جا می آورد و منکر را ترک می کند، امر و نهی او واجب نیست. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۷) دقت شود در این حالت واجب نیست اما مستحب می باشد.
• پس اگر بداند یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که تکرار نمىکند واجب نیست. (رساله امام مسأله ۲۷۹۱)
۴ . نداشتن مفسده
شرط چهارم امر به معروف ونهی از منکر، نداشتن مفسده است. یعنی باید امر و نهی مفسده نداشته باشد، بدین ترتیب اگر امر و نهی موجب شود به شخص امر و نهی کننده و یا به مسلمان دیگر مفسده یی از قبیل ضرر جانی و یا آبرویی و یا مالی برسد، دراین جا امر و نهی واجب نیست. البته مکلف موظف است ملاحظه اهمیت را بکند یعنی باید در تمام معروف و منکرها بین مفسده امر و نهی و مفسده ترک امر و نهی مقایسه کند و سپس به آنچه مهمتر است عمل نماید.
• بلکه با احتمال وقوع ضرر جانى یا عِرضى و آبرویى یا مالى موجب حَرَج بر بعضى مؤمنین، (این فریضه) واجب نمىشود بلکه در بسیارى از موارد حرام است. (رساله امام مسأله ۲۷۹۱)
• اگر معروف یا منکر از امورى باشد که شارع مقدس به آن اهمیت زیاد مىدهد مثل اصول دین یا مذهب و حفظ قرآن مجید و حفظ عقاید مسلمانان یا احکام ضروریه، باید ملاحظه اهمیت شود و مجرد ضرر، موجب واجب نبودن نمىشود، پس اگر توقف داشته باشد حفظ عقاید مسلمانان یا حفظ احکام ضروریه اسلام بر بذل جان و مال، واجب است بذل آن. (رساله امام مسأله ۲۷۹۲)
مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر
• رعایت مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر واجب است یعنی تا به مرحله‌ی پایین تر مقصود حاصل می شود نباید وارد مرحله بالاتر شد.
۱ . امر و نهی قلبی
- مرحله ی اول امر به معروف و نهی از منکر، امر و نهی قلبی یا امر و نهی با قلب است. مقصود از امر و نهی قلبی، اظهار رضایت یا کراهت قلبی است یعنی مکلف باید رضایت قلبی خود را نسبت به معروف و تنفر و انزجار درونی خود را نسبت به منکر آشکار سازد و از این راه فردی که معروفی را ترک می کند و یا منکری را به جامی آورد را به انجام معروف و ترک منکر وادار سازد. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۷۱)
- امر و نهی قلبی ( اظهار رضایت و تنفر ) درجاتی دارد که تا با پایین ترین درجه و سبک ترین راه می توان امر و نهی کرد و به مقصود دست یافت نباید متوسل به درجه ی بالاتر شد. این درجات بر حسب شدت و ضعف و بر حسب انواعی که دارند بسیارند. برخی از آن ها عبارتند از: با تبسم و لبخند و روی گشاده برخورد کردن، چشم، فرو بستن، خیره شدن، به روی دست زدن، دندان به لب گرفتن، با دست یا سر اشاره کردن، سلام نکردن، روگرداندن، پشت کردن، صحبت را قطع کردن، قهر و ترک معاشرت کردن.
- امر و نهی لسانی، درجاتی دارد که تا با پایین ترین درجه و آرام ترین لحن می توان به مقصود رسید نباید اقدام به درجه ی بالاتر کرد. این درجات بر حسب شدت و ضعف و بر حسب انواعی که دارند بسیارند. برخی از آن ها عبارتند از: ارشاد کردن، تذکر دادن، موعظه کردن، پند و اندرز دادن، مصالح و مفاسد و سود و زیا نها را بر شمردن، بحث و مناظره کردن، استدلالی سخن گفتن، با غلظت و درشتی حرف زدن، با تهدید صحبت کردن.
۲ . امر و نهی لسانی
۳ . امر و نهی عملی
مهم: با توجه به این که در زمان حاکمیت و اقتدار حکومت اسلامی می توان مراتب بعد از مرحله ی امر و نهی زبانی را به نیرو های امنیتی داخل (پلیس) و قوه ی قضاییه واگذار کرد، به خصوص در مواردی که برای جلوگیری از ارتکاب معصیت چاره ای جز اعمال قدرت از طریق تصرف در اموال کسی که فعل حرام انجام می دهد یا تعزیر و حبس او و مانند آن نیست، در چنین زمانی با حاکمیت و اقتدار چنین حکومت اسلامی، واجب است مکلفین در امر به معروف و نهی از منکر به امر و نهی (قلبی و) زبانی اکتفا کنند، و در صورت نیاز به توسل به زور، موضوع را به مسؤولین ذیربط در نیروی انتظامی و قوه قضاییه ارجاع دهند، ولی در شرایط، جمیع مراتب امر به معروف و نهی از منکر را با رعایت ترتیب آن ها تا تحقق غرض انجام دهند. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۵ و ۱۰۶۴)
مهم: اگر مأمورانی که از طرف دولت وظیفه ی جلوگیری از فساد را بر عهده دارند در انجام وظیفه ی خود کوتاهی کنند دخالت اشخاص دیگر در اموری که از وظایف نیروهای امنیتی و قضایی محسوب می شود جایز نیست، ولی مبادرت مردم به امر به معروف و نهی از منکر با رعایت حدود و شرایط آن، اشکال ندارد. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۶۳)
نهی از منکر در دانشگاه
س ١٠٧۴ : گاهی مشاهده می کنیم که دانشجوی دانشگاهی و یا کارمندی مرتکب فعل حرام می شود، حتی بعد از تذکرات و راهنمائی های مکرر هم از کار خود دست برنمی دارد، بلکه بر انجام کارهای زشت که باعث ایجاد جو فاسد در دانشگاه است، اصرا ر می ورزد، نظر شریف جنابعالی درباره اِعمال بعضی از مجازاتهای اداری مؤثر مثل ثبت در پرونده آنها چیست؟
ج: با مراعات نظام داخلی دانشگاه اشکال ندارد، و بر جوانان عزیز لازم است که مسأله امر به معروف و نهی از منکر را جدی گرفته و شرائط و احکام شرعی آن را به دقت بیاموزند و این اصل را عام و فراگیر نموده و روش های اخلاقی و مؤثر را برای تشویق فعل معروف و جلوگیری از ارتکاب محرمات به کار بگیرند، و از استفاده از آن برای اغراض شخصی باید خودداری نمایند و بدانند که این راه بهترین و مؤثرترین روش برای ترویج کار خیر و جلوگیری از شرّ است. خداوند شما را به آنچه رضای او در آن است، موفق بدارد.
نظر به نامحرم
س ١٠٨۶ : بعضی از برادران برای امر به معروف و نهی از منکر و نصیحت و ارشاد به مکانهائی می روند که ممکن است زنان بی حجاب در آنجا حضور داشته باشند، آیا از آنجا که برای امر به معروف به آنجا رفته اند، نگاه کردن به زنهای بی حجاب برای آنان جایز است؟
ج: نگاهِ اول اگر بدون قصد باشد، اشکال ندارد، ولی نگاه عمدی به غیر از صورت و دست ها تا مچ جایز نیست، هر چند به قصد امر به معروف باشد.
نهی از منکر متوقف بر نگاه با ریبه به زن نامحرم نیست
س ١٠۶٨ : امر و نهی زنانی که حجاب کامل ندارند، چه حکمی دارد، و در صورتی که انسان هنگام نهی زبانی از تحریک شهوت خود بترسد، چه حکمی دارد؟
ج: نهی از منکر متوقف بر نگاه با ریبه به زن نامحرم نیست، و بر هر مکلفی واجب است که از حرام اجتناب کند، بخصوص زمانی که مبادرت به انجام فریضه نهی از منکر می کند.
وظیفه جوانان مؤمن
س ١٠٨٧ : وظیفه جوانان مؤمن در دانشگاههای مختلط در برابر مفاسدی که در بعضی از آن مکانها مشاهده می کنند، چیست؟
ج: بر آنان واجب است که ضمن دوری جستن از ابتلا به مفاسد، در صورت تمکّن و تحقق شرائط امر به معروف و نهی از منکر مبادرت به انجام این فریضه کنند.
آبروی شخصی که منکر را انجام داده
س ١٠۵٣ : اگر امر به معروف و نهی از منکر مستلزم بی آبروئی کسی که واجب را تر ک کرده و یا فعل حرام را به جا آورده باشد، و موجب کاسته شدن احترام او در برابر مردم گردد، چه حکمی دارد؟
ج: اگر در امر به معروف و نهی از منکر، شرائط و آداب آن رعایت شود و از حدود آن تجاوز نشود، اشکال ندارد.
مجرد بودن آمر به معروف و ناهی از منکر
س ١٠۶٠ : اگر در بعضی از محیطهای دانشگاهی معروف ترک شود و معصیت رواج پیدا کند و شرائط امر به معروف و نهی از منکر هم وجود داشته باشد و امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر شخصی مجرّد باشد که هنوز ازدواج نکرده است آیا به خاطر مجرّد بودن، امر به معروف و نهی از منکر از او ساقط می شود یا خیر؟
ج : اگر موضوع و شرائط امر به معروف و نهی از منکر محقق باشد، تکلیف شرعی و وظیفه واجب اجتماعی و انسانی همه مکلفین است، و حالت های مختلف مکلّف مانند مجرّد یا متأهل بودن در آن تاثیر ندارد، و به صرف اینکه مکلّف مجرد است، تکلیف از او ساقط نمی شود.
اگر نهی از منکر موجب بد بینی به دین شود؟
س ١٠۶٢ : گاهی در اثنای امر به معروف و نهی از منکر مواردی پیش می آید که شخص گناهگار بر اثر عدم آگاهی از واجبات و احکام اسلامی، با نهی از منکر، نسبت به اسلام بدبین می‌شود، و اگر هم او را به حال خود رها کنیم، زمینه فساد و ارتکاب گناه توسط دیگران را فراهم می کند، تکلیف ما در این موارد چیست؟
ج: امر به معروف و نهی از منکر با رعایت شرائط آن یک تکلیف شرعی عمومی برای حفظ احکام اسلام و سلامت جامعه است، و مجرّد توهم اینکه موجب بدبینی فاعل منکر یا بعضی از مردم نسبت به اسلام می گردد، باعث نمی شود که این وظیفه بسیار مهم ترک شود.
تراشیدن ریش
س ١۴١۴ : آیا تراشیدن ریش فسق محسوب می شود؟
ج: تراشیدن ریش بنابر احتیاط حرام است و احوط این است که احکام و آثار فسق بر آن مترتّب می شود.
کروات
س ١٣٧٩ : پوشیدن کروات چه حکمی دارد؟
ج: به طور کلی پوشیدن کروات و دیگر لباسهایی که پوشش و لباس غیر مسلمانان محسوب م ی شوند بطوریکه پوشیدن آنها منجر به ترویج فرهنگ منحطّ غربی شود جایز نیست.
لباس های تنگ و بدن نما
س ١٣۶۴ : آیا برای زنان پوشیدن لباسهای تنگی که برجستگیهای بدن آنان را نشان می دهد و یا پوشیدن لباسهای بدن نما و عریان در عروسیها و مانند آن جایز است؟
ج: اگر از نگاه مردان اجنبی و ترتّب مفسده در امان و محفوظ باشند، اشکال ندارد در غیر این صورت جایز نیست.
موسیقی در ماشین
کسی که با رانندگانی مواجه می شود که از نوارهای موسیقی غنا و حرام استفاده می کنند وظیفه دارد با تحقق شرایط نهی از منکر، نهی از منکر کند، منتها بر او بیشتر از نهی از منکر زبانی واجب نیست و در صورتی که مؤثر واقع نشود واجب است که از گوش دادن به غنا و موسیقی حرام اجتناب کند و اگر به طورغیر ارادی صدای موسیقی حرام و غنا به گوش او برسد چیزی بر او نیست. ( اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۶۵)
اقوام و آشنایان معصیت کار
هرگاه یکی از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسب به آن لاابالی باشد، باید از اعمال خلاف شرع وی اظهار تنفر کرد و او را به هر روش برادرانه ای که مفید و مؤثر است پند و اندرز داد، ولی قطع رحم جایز نیست. بلی چنانچه احتمال داده شود که ترک معاشرت با او موقتاً موجب خودداری او از ارتکاب معصیت می شود به عنوان امر به معروف و نهی از منکر واجب است. ( اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۸ و ۱۰۷۱)
طلا و لباس مردان
پوشیدن طلا یا آویختن ان به گردن بر مردان مطلقاً حرام است، و پوشیدن لباس هایی که از نظر دوخت یا رنگ یا غیر آن تقلید و ترویج فرهنگ مهاجم غیر مسلمانان در نظر عرف محسوب می شود، جایز نیست، همچنین استفاده از زیور آلاتی که استعمال آن تقلید از فرهنگ تهاجمی دشمنان اسلام و مسلمین محسوب شود، جایز نیست و بر دیگران واجب است که در برابر این گونه مظاهر فرهنگی تقلیدی از بیگانگان مبادرت به نهی از منکر زبانی کنند. ( اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۷۳)
ماهواره
س: در همسایگی ما شخصی دارای دستگاه ماهواره است. اگر امر به معروف به صورت گفتار و به نرمی باعث شود ما متضرر شویم و یا احتمال این را بدهیم که در آنها اثری نداشته باشد. آیا وظیفه ما این است که به نیروی انتظامی اطلاع دهیم؟
ج) اگر از ماهواره استفاده ی حرام می شود و با اعلام به نیروی انتظامی جلوی استفاده حرام گرفته خواهد شد، اعلام، از مصادیق نهی از منکر است و لازم می شود.
