فقه و زندگی (۲)؛ مراتب امر به معروف
در شماره قبل آورده شد که امر به معروف و نهی از منکر دارای شرایطی است که در صورت فقدان آن شرایط، تکلیفی متوجه مکلف نیست. بنابراین در صورت فراهم شدن شرایط، هر مکلفی موظف به انجام این فریضه است. اینک سؤال اساسی این است که «مکلف چگونه باید عمل کند. آیا با نرمخویی برخورد کند؟ یا با خشونت؟ و یا … اگر راهی جز ضرب و شتم و یا حتی قتل نباشد، وظیفه چیست؟» مراجع عظام تقلید مراتبی را برای امر به معروف و نهی از منکر بیان فرموده اند که با وجود هر یک نوبت به مرتبه ی بعدی نمی رسد. پیش از بیان مراتب امر به معروف و نهی از منکر، لازم است متذکر شویم که برای انجام این فریضه ی الهی، نباید فقط به بیان مسأله ی شرعی اکتفا شود، بلکه مکلف باید امر و نهی کند. از این رو به کسی که نماز نمی خواند، باید گفت: «نماز را به جا آور» بنابراین؛ صِرف گفتن «نماز بر تو واجب است» کافی نمی باشد، مگر آنکه همین مقدار برای او کافی باشد و تارک نماز را به سمت انجام نماز وادارد. آمر به معروف و ناهی از منکر باید سلسله مراتبی را در عمل خود رعایت کند.
حضرت امام (رحمت الله علیه) در بیان آن مراتب می فرمایند: المرتبه الاولی ان یعمل عملاً یظهر منه انزجاره القلبی عن المنکر وانه طلب منه بذلک فعل المعروف و ترک المنکر و له درجات کغمض العین، والعبوس والانقباض فی الوجه، و کالاعراض بوجهه او بدنه و هجره و ترک مراودته و نحو ذلک[۱] مرتبه اول: آنکه کاری کند که نشان دهنده ی ناراحتی او از معصیت باشد و با این کار انجام واجب و ترک معصیت از او خواسته شود. این عمل درجاتی دارد: مانند بی توجهی کردن به فرد، اخم کردن، چهره در هم کشیدن، روی گرداندن، پشت کردن، ترک کردن و قطع رفت و آمد و مانند آن.
البته توجه به این نکته لازم است که آمر به معروف و ناهی از منکر در همین مرتبه نیز باید سلسله درجات را رعایت کند. از این رو اگر با اخم کردن، شخص دست از معصیت بر می دارد، مکلف به همین مقدار اکتفا نموده و معاشرت با وی را ترک نکند.
المرتبه الثانیه: الامر والنهی لساناً [۲] مرتبه دوم؛ امر و نهی زبانی است. امر و نهی زبانی هم به چند صورت می تواند باشد: گفتار نرم، آمرانه برخورد کردن و تندی در گفتار، که در این جا هم مانند مرتبه ی قبل رعایت ترتیب لازم است.
مطلب دیگر آن که آن چه مکلف باید در انجام این فریضه مد نظر قرار دهد؛ تنها رعایت این مراتب نیست (هرچند رعایت این ها هم لازم است) اما علاوه بر این مسأله مکلف باید حال و وضعیت فرد عاصی را نیز مورد نظر قراردهد، یعنی باید راهکاری را انتخاب کند که در عین تأثیر، کمتر موجب آزار شخص شود. مثلاً اگر امر و نهی با گفتار نرم در مورد فردی مؤثر است و کمتر از اخم کردن وی را آزار می دهد، لازم است فرد با بیان نرم و آرام او را از عمل زشتش باز دارد و نباید برای این کار از اخم کردن و… استفاده کند.
حضرت امام (رحمت الله علیه) در این باره می فرمایند: «لو کان بعض مراتب القول اقل ایذاﺀ و اهانه من بعض ما ذکر فی المرتبه الاولی یجب الاقتصار علیه و یکون مقدماً علی ذلک … والاشخاص آمراً و مأموراً مختلفون جدّاً، فربّ شخص یکون اعراضه و هجره اثقل و اشد ایذاﺀ و اهانه من قوله و امره و نهیه فلابد للاۤمر والناهی ملاحظه المراتب والاشخاص؛ اگر بعضی از مراتب گفتار از جهت اذیت و اهانت کمتر از آن چه که در مرتبه ی اول ذکر شده باشد، واجب است بر آن اکتفا نماید و مقدم بر آن می باشد… و افراد آمر و مأمور جداً مختلف می باشند پس چه بسا شخصی که اهانت و اذیت اعراض و ترک رابطه کردن برای او از جهتی سنگین تر و شدیدتر از قول و امر و نهی اش می باشد. بنابراین آمر و ناهی باید ملاحظه ی مراتب و افراد را بنماید.»[۳]
المرتبه الثالثه: الانکار بالید، لو علم او اطمأن بأنّ المطلوب لایحصل بالمرتبتین السابقتین وجب الانتقال الی الثالثه وهی اعمال القدره مراعیا للأیسر فاﻷیسر؛ [۴] توسل به زور و جبر است، اگر بداند یا اطمینان داشته باشد که ترک منکر یا انجام واجب با دو مرحله ی قبلی محقق نمی شود، اعمال قدرت واجب است البته با رعایت مراتب.
حضرات آیات بهجت، فاضل و خامنه ای دامت اضلالهم [۵] نیز سلسله مراتب فوق را لازم می دانند، امّا حضرت آیهالله تبریزی دام ظله مرتبه ی دوم (امر و نهی زبانی) را بر مرتبه ی اول مقدم می دارند، ایشان می فرماید: «ولکن الظاهر تقدیم الانکار باللسان علی الانکار القلبی … و قدیلزم الجمع بینهما»[۶] امّا ظاهراً این است که امر و نهی با زبان بر انکار قلبی ( مرتبه ی اول ) مقدم است … و گاه لازم است جمع بین دو مرتبه.
حضرت آیهالله مکارم دام ظله نیز می فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر مراتبی دارد که بعضی از این مراتب احتیاج به اجازه ی حاکم شرع ندارد و بعضی دارد. آن چه احتیاج به اجازه ی حاکم شرع ندارد، همان امر به معروف با زبان و دل و نصیحت کردن یا اعراض و بی اعتنایی و ترک مراوده نمودن است و اگر تأثیر نکرد، جایز است با کلمات تند و خشن که خالی از گناه باشد یا با توسل به زور به این طریق که جلو فرد گنهکار را بگیرد یا وسایل گناه را از دسترس او خارج سازد؛ اقدام نماید.»[۷] تا این مرحله امر به معروف موجب تصرف در جان افراد نمی شد، اما گاهی انجام این فریضه مستلزم قتل یا جرح است، که در چنین صورتی عمل به این فریضه مشروط به شرطی است.
حضرت امام (رحمت الله علیه) در این زمینه می فرمایند: >لوکان الإنکار موجباً للجر إلی الجرح أو القتل فلا یجوز الاّ باذن الامام(علیه السّلام) علی الاقوی و قام فی هذا الزمان الفقیه الجامع للشرایط مقامه مع حصول الشرایط؛ اگر باز داشتن از معصیت منجر به جرح یا قتل شود، جایز نیست؛ مگر به اذن امام(علیه السّلام) و در این زمان فقیه جامع الشرایط جانشین ایشان است.»[۸] نظر حضرت آیهالله فاضل دام ظله نیز هماهنگ نظر حضرت امام است.[۹] حضرت آیهالله بهجت دام ظله نیز می فرماید: «اگر انسان بداند در صورتی که بخواهد جلوگیری از معصیتی بنماید؛ منجر به ایجاد جرح و یا قتل خواهد شد، بنا بر اظهر بدون اجازه ی امام معصوم (علیهم السّلام) یا کسی که از طرف آن حضرت مستقیماً نایب مخصوص است نباید این کار را بکند و آیا با اجازه ی مجتهد جامع الشرایط می تواند این کار را انجام دهد؟ مورد تأمل است.»[۱۰] حضرت آیهالله مکارم دام ظله در این باره می فرماید: « اگر برای امر به معروف و نهی از منکر لازم شود که متوسل به ضرب و جرح یا اتلاف اموال و بالاتر از آن گردد، در این صورت هیچ کس بدون اجازه ی حاکم شرع حق اقدام ندارد، بلکه باید اصل کار و مقدار و اندازه ی آن طبق ضوابط اسلامی با نظر حاکم شرع تعیین گردد.»[۱۱]
از حضرت آیهالله خامنه ای دام ظله نیز سؤال شده است: آیا وظیفه ی افراد در امر به معروف و نهی از منکر این است که فقط به امر به معروف و نهی از منکر زبانی اکتفا کنند؟ و اگر اکتفا به تذکر زبانی واجب باشد، این امر با آنچه در رساله های عملیه به خصوص تحریرالوسیله آمده است، منافات دارد و اگر مراتب دیگر امر به معروف و نهی از منکر هم برای افراد در موارد لزوم جایز باشد، آیا در صورت نیاز می توان همه ی مراتب مذکور در تحریرالوسیله را انجام داد؟
ایشان در پاسخ می فرماید: «با توجه به این که در زمان حاکمیت و اقتدار حکومت اسلامی می توان مراتب دیگر امر به معروف ونهی از منکر را که بعد از مرحله ی امر و نهی زبانی هستند به نیروهای امنیتی داخلی (پلیس) و قوه ی قضاییه واگذار کرد. به خصوص در مواردی که برای جلوگیری از ارتکاب معصیت چاره ای جز اعمال قدرت از طریق تصرف در اموال کسی که فعل حرام انجام می دهد یا تعزیر و حبس او و مانند آن نیست، در چنین زمانی با حاکمیت و اقتدار چنین حکومت اسلامی، واجب است مکلفین در امر به معروف و نهی از منکر به امر و نهی زبانی اکتفا کنند و در صورت نیاز به توسل به زور، موضوع را به مسؤولین ذی ربط در نیروی انتظامی و قوه ی قضاییه ارجاع دهند و این منافاتی با فتاوای امام راحل در این رابطه ندارد. ولی در زمان و مکانی که حاکمیت و اقتدار با حکومت اسلامی نیست، بر مکلفین واجب است که در صورت وجود شرایط جمیع مراتب امر به معروف و نهی از منکر را با رعایت ترتیب آن ها تا تحقق غرض انجام دهند.»[۱۲]
حضرت آیهالله تبریزی دام ظله نیز مرتبه ی سوم از مراتب امر به معروف و نهی از منکر ﴿توسل به زور﴾ را منوط به اذن حاکم شرع می دانند. ایشان می فرماید: « الاحوط فی هذا القسم [القسم الثالث] بجمیع مراتبه الاستیذان من الحاکم الشرعی ؛ بنابر احتیاط واجب قسم سوم از مراتب امر به معروف و نهی از منکر منوط به اذن حاکم شرع است.»[۱۳]
نویسنده: نرگس خدّامی
پی نوشت ها
[۱] امام خمینی۱، تحریر الوسیله، کتاب امر به معروف و نهی از منکر، القول فی مراتب الامر بالمعروف والنهی عن المنکر.
[۲] همان.
[۳] همان، ذیل المرتبه الثانیه، مسأله ۶ .
[۴] همان، المرتبه الثالثه، مسأله ۱٫
[۵] توضیح المسایل، حضرت آیهالله بهجت دام ظله، امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ی ۱۶۱۰ و جامع المسایل، حضرت آیهالله فاضل دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، سؤال ۹۳۰ و اجوبه الاستفتاءات، حضرت آیهالله خامنه ای دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۲۳۲، سؤال ۱۰۶۴٫
[۶] منهاج الصالحین، العبادات، آیهالله تبریزی دام ظله، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۳۶۱، مسأله ۱۲۷۲٫
[۷] توضیح المسایل حضرت آیهالله مکارم دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ی ۲۴۱۹٫
[۸] همان، تحریر الوسیله، کتاب امر به معروف و نهی از منکر، ذیل المرتبه الثالثه، مسأله ۱۱٫
[۹] توضیح المسایل، حضرت آیهالله فاضل دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ی ۲۳۳۵٫
[۱۰] توضیح المسایل، حضرت آیهالله بهجت دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ی ۱۶۱۱٫
[۱۱] توضیح المسایل، حضرت آیهالله مکارم دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ی ۲۴۱۹٫
[۱۲] اجوبهالاستفتاءات، حضرت آیهالله خامنه ای دام ظله ، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۲۳۲، سؤال ۱۰۶۴٫
[۱۳] منهاج الصالحین، العبادات، آیه الله تبریزی دام ظله، ، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۳۶۲، مسأله ۱۲۷۲٫
منبع: rahebehesht.org
