جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در سبک زندگی اسلامی
بر اساس آیات کریمه قرآن، یکی از اهداف بعثت همه انبیاء الهی ساختن جامعه ای الهی ـ انسانی بوده است که در آن نه تنها افرادش فرهیخته، مهذب، حکمت آموخته و اخلاقی باشند؛ بلکه سازوکار روابط اجتماعی آن بگونه ای تنظیم شود که خود مردم در حرکت جمعی خویش عدالت را برپا سازند. به دیگر سخن، برای جامعه سازی اخلاقی و قرآنی هم باید برای تهذیب افراد برنامه ریزی نمود و هم باید در جامعه فضایی به وجود آورد که همه افراد آن جامعه به سوی خیر و خوبی سوق داده شوند و ارتکاب هر نوع معصیت و منکر را بطور عادی، مستلزم مواجه شدن با مشکلات و دردسرهای بسیار سختی بیابند و از انجام بدی ها منصرف گردند. آموزه های اصیل قرآنی و اخلاقی باید همواره به گوش و ذهن و عقل افراد جامعه ارائه شود و با تبیین و استدلال مورد تصدیق مخاطبان قرار گیرد و در مرحله بعد با تکرار لفظی و معنایی ، آن معارف به قلب و دل آنان وارد گردد و به فرهنگ مقبول مردم تبدیل شود زیرا بدون ایجاد زمینه و فراهم آوردن فضای لازم و در یک کلام بدون فرهنگ سازی نمی توان انتظار داشت که افکار و شخصیت افراد جامعه بر اساس اصول اخلاقی و آموزه های قرآنی شکل گیرد. یکی از مهمترین آموزه های قرآنی “امر به معروف و نهی از منکر” است.
اصل امر به معروف و نهی از منکر در تمام ادیان ابراهیمی مطرح و وظیفه تمامی پیامبران، رسولان، ائمه علیهم السلام و مؤمنان می باشد. این مسأله، هم یک وظیفه شرغی و فقهی است و هم ملاک و معیار و در واقع علتِ فرستادنِ رسولان الهی است؛ زیرا عالم مادی، عالم اختلاط خوبی ها و بدی ها، حق و باطل، ظلمت و نور و فضایل و رذائل است و این امور گاهی چنان در هم تنیده می شوند که شناخت آنها و سپس عمل به آنها دشوار می گردد. ادیان الهی با شناساندن معروف و منکر و در واقع خوب و بد به انسان ها و به دنبال آن دستور به انجام معروف ها و بازداشتن از منکرها، هدایت الهی را به آدمی می آموزند و او را به صراط مستقیم رهنمون می شوند.
سفیران الهی به ما آموخته اند که امر به معروف و نهی از منکر، نشانه عشق انسان به مکتب و علاقه آدمی به سلامت جامعه است ؛ امر به معروف نشانه فطرت بیدار جامعه، مایه تشویق نیکوکاران و تذکر و آگاهی افراد جاهل است ؛ امر به معروف سبب دلگرمی و تقویت افراد کم اراده و جبران کننده کمبود تقوای بعضی از افراد جامعه است ؛ امر به معروف نشانه غیرت دینی و احساس مسئولیت است و اساس تربیت دینی فرد و جامعه است ؛ امر به معروف سبب رشد جامعه و نهی از منکر مانع از سقوط جامعه است و بالاخره امر به معروف و نهی از منکر نوعی نظارت عمومی است. وجدان اجتماعی و نظارت ملی و همگانی برای رشد و اصلاح جامعه بسیار مؤثر است و خدای حکیم این دو اصل را بر همه آحاد جامعه اسلامی واجب کرده و خواسته است هر مسلمان علاوه بر احساس مسئولیت درباره خود، نسبت به اخلاق عمومی نیز حساسیت داشته باشد و پاکیِ روحیِ جمعی حاکم بر اجتماع را مانند پاکی ِ روحیِ فردی خویش پاسداری و مراقبت کند.
سرنوشت فرد و اجتماع غالبا به یکدیگر گره خورده است و در صورت تباهی عمومی، عذاب خدا بر همه مردم نازل می شود. توسعه فرهنگی و اخلاقی جامعه در گرو عمل به این فریضه است و با تعطیل شدن این دو اصل، کسانی که دارای ایمان و اراده ضعیف هستند تحت تأثیر فضای مسموم اجتماعی قرار می گیرند. متأسفانه در جوامع کنونیِ اسلامی، وظیفه بسیار سترگ “امر به معروف و نهی از منکر” به فراموشی سپرده شده است و حتی بدان پایه که به وظایف کوچک و شخصی و کم ارزش اهمیت داده می شود، نسبت به برپا داشتن این فریضه بزرگ و فراگیر و سرنوشت ساز توجه نمی شود. گویا اصلا خدای متعال این واجب را بر گردن ایشان ننهاده و در آخرت از آنان بازخواست نخواهد کرد. از طرف دیگر با فراموشی عملی این فریضه، بحث علمی از بایدها و نبایدها و شرایط و خصوصیات آن نیز بسیار کمرنگ و اندک شده است.
در حالی که درباره موضوعات بی اهمیت و یا کم اهمیت قلم فرسایی ها می شود و کتاب ها و مقالات مفصل و پی در پی نوشته می شود، درباره این فریضه حساس، ظریف و مربوط به لحظه لحظه ی زندگی امروز و نهایتِ فردا و فرداها کمتر سخن گفته و یا کتاب و مقاله نوشته می شود و به شرایط و شیوه های پیاده کردن آن در جهان امروز، که به حق آن را جهان ارتباطات و امواج نامیده اند، توجه بسیار اندکی می شود.
امام باقر(علیه السلام) در سخنی گهربار، عامل این سهل انگاری و فراموشکاری را دنیا دوستی و لذت طلبی می داند و می فرماید: « در آخرالزمان گروهی هستند که از افرادی ریاکار که قرائت قرآن و عبادت را به خود می بندند و تازه به دوران رسیده های نادان هستند، پیروی می کنند. آنان امر به معروف و نهی از منکر را واجب نمی شمارند، مگر بدان هنگام که ضرری متوجه آنان نباشد. همواره برای خویش به دنبال راه چاره، فرار و عذرتراشی می گردند. در جستجوی لغزش دانشمندان و اعمال تباه آنان هستند. به نماز و روزه و آنچه به مال و جانشان آسیبی ندارد، روی می آورند ولی اگر نماز به جانشان آسیبی برساند آن را رها می کنند همانگونه که برترین واجبات و بزرگترین آنها (امر به معروف و نهی از منکر) را ترک کرده اند.
جایگاه امر به معروف در قرآن
اهمیت و لزوم اهتمام همه مسلمانان به دو واجب امر به معروف و نهی از منکر به روشنی از قرآن کریم استفاده می شود که در این باره به آیات فراوانی می توان استناد کرد:
الف) آمران به معروف و اهیان از منکر جانشینان خدا در عمل به این وظیفه اند. « در حقیقت خدا به عدل و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان امر می کند و از کار زشت و ناپسند و ستم نهی می کند »( نمل آیه ۹۰ ) پس کسی که به این وظیفه مهم عمل می کند در واقع کار خدایی می کند چنانکه مضمون روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین است.
ب) نشانه برترین امت. « شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده اید، به کار خوب و پسندیده امر می کنید و از کار ناپسند نهی می کنید »(آل عمران ۱۱۰ ) بهر حال این موضوع از همان روزهای اول بعثت مورد عنایت اسلام بوده است. سوره والعصر که اوائل بعثت در مکه نازل شده است در جمله « تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر » اشاره به امر به معروف می کند.
جایگاه امر به معروف در روایات
امام حسین(علیه السلام) در نامه ای صریح و روشن به برادرش “محمد بن حنفیه” هدف خویش را از قیام و نهضت کربلا، “اصلاح گری در امت اسلامی و عمل به دو فریضه امر به معروف و نهی” از منکر ذکر فرموده است. این سخن امام (علیه السلام) جایگاه رفیع و اهمیت فوق العاده امر به معروف و نهی از منکر را در اسلام تبیین می کند ؛ موضوعی که شایسته است وجود پاک و مقدسی همانند اباعبدالله الحسین(علیه السلام) برای عمل به آن تا بذل جان پیش روند. در حقیقت امام حسین(علیه السلام) می خواهند نقش محوری امر به معروف و نهی از منکر را نشان دهند به گونه ای که هدف نهایی قیام خویش را تحقق این امر مهم می دانند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید : « کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خدا در روی زمین و جانشین کتاب خدا و جانشین رسول خداست. (میزان الحکمه ج ۳ ص ۱۸۰ ) یعنی آنگاه که پدری فرزندش را، دوستی دوستش را، کارمندی خمکارش را و … امر به معروف می کند جایگاه و منزلتش در آن حال، جایگاه جانشینی خدا، کتاب خدا و رسول خداست و چه منزلتی بالاتر از این؟! حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «(بدانید) تمام اعمال نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر همچون قطره ای است در مقابل یک دریای پهناور» (نهج البلاغه کلمات قصار شماره ۳۷۴ )
تشبیه زیبا
یکی از مراجع معظم تقلید می فرمودند : مزرعه بزرگی را در نظر بگیرید. این مزرعه به دو چیز مهم نیاز دارد تا سرپا بماند و مفید باشد، نخست به آبیاری منظم و کافی و به موقع ؛ دوم دفع افات مختلفی که دامنگیر محصول می شود. امر به معروف حکم آبیاری مزرعه عظیم دین را دارد و نهی از منکر در حکم آفت زدایی آن است. اگر مزرعه دین به وسیله امر به معروف منظم و کافی و به هنگام، آبیاری نگردد، محصولات آن نابود می شود، همانگونه که چنانچه پس از بارور شدنِ محصولات، با نهی از منکر آفت زدایی صورت نگیرد، محصولی از آن مزرعه باقی نخواهد ماند. این که در روایات امر به معروف و نهی از منکر از همه واجبات مهمتر شمرده شده، دلیلش این است که بدون این دو، بقیه واجبات به بار نمی نشیند.
آثار و برکات
بخاطر جایگاه خطیر این فریضه، برکات و آثار عظیمی برای عمل کنندگان به این دستور الهی وجود دارد
۱ـ آثار و برکات معنوی:
الف) اصلاح خود انسان: حضرت علی(علیه السلام) به فرزندش فرمود : امر به معروف کن تا اهل معروف باشی( نهج البلاغه نامه ۳۱ ) در مقام تشبیه می توان گفت هر وقت کسی لباس بشوید همراه با لباس، دستانش نیز شسته و تمیز می شود.
ب) شریک شدن در پاداش نیکی ها: در روایات متعددی می خوانیم هرکس مردم را به کار خیر راهنمایی و سفارش کند، در پاداش آنان شریک است، بدون آنکه از اجر عمل کننده آن کار خیر چیزی کم شود. همچنان که اگر دیگری را به کار خلاف و انحراف دعوت کند، در کیفر او شریک است. ( وسایل الشیعه ج ۱۱ ص ۳۹۸ )
۲ـ برکات اقتصادی:
قرآن می فرماید : « اگر مردم ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند (که یکی از مصادیق تقوا امر به معروف و نهی از منکر است) به طور قطع برکاتی از آسمان و زمین بر آنان خواهیم گشود»( اعراف ۹۶ ) امام باقر(علیه السلام) می فرماید :« با امر به معروف و نهی از منکر کسب ها حلال و زمین ها آباد می شود».(تفسیر نمونه ج ۳ ص ۳۸ ) اگر در برابر کم فروشی ها، گران فروشی ها، رباخواری ها و حیله و تزویرها، همه افراد حساس باشند، بازار اصلاح می شود. حضرت علی(علیه السلام) همواره با تازیانه وارد بازار می شد و به کسانی که جنس خود را در سایه و جاهای کم نور می فروختند تا عیب آن مخفی بماند و یا جنس بهتر را روی اجناس، و نوع نامرغوب را در زیر می نهادند، هشدار می داد. رسول اعظمصلی الله علیه و آله به ابن مسعود فرمود: «با گناهان معامله نکنید» ! به راستی اگر مسلمانان به همین جمله عمل کنند یعنی تاجر خلافکار را بایکوت و همه بر ضد او اعتصاب کنند، مجبور می شود خود و تجارتش را اصلاح کند.
۳ـ برکات اجتماعی:
قرآن جامعه ای را رستگار می داند که امر به معروف و نهی از منکر در آن زنده باشد و اگر جامعه ای نسبت به این امر مهم بی تفاوت بود، به تدریج اشرار حاکم خواهند شد و کار به جایی خواهد رسید که خوبان هرچه فریاد بزنند پاسخی نشنوند. ( تهذیب ج۶ ص ۱۷۶) امام صادق(علیه السلام) به یکی از یاران خود فرمود : اگر شما دور بنی عباس را نمی گرفتید، آنها ما را خانه نشین نمی کردند، سکوت شما ما را خانه نشین کرد.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر
تأثیر مثبت یا منفی بسیاری از امور، وابسته به شرایط انجام آنهاست ؛ یعنی یک عمل در موقعیت ویژه ای ممکن است تأثیر مثبت فوق العاده ای داشته باشد ولی در موقعیتی دیگر تأثیر بسیار کمرنگ تر و کم ارزش تر پدید آورده حتی به عاملی منفی و ضد ارزش تبدیل شود. برای مثال دارویی با توجه خصوصیات یک بیمار، شفابخش و درمانگر است ولی در شخص دیگر و با شرایطی متفاوت، دردآور و تباه کننده است. بنابراین در هر عملی باید به شرایط ویژه اش توجه کرد تا بهره مثبت از آن به دست آید. وجوب امر به معروف و نهی از منکر منوط به چهار شرط است :
۱ـ باید امر کننده و نهی کننده، معروف و منکر را بشناسد.
۲ـ انجام دهنده منکر، بر عمل خویش مصرّ باشد ولی در صورتی که آثار پشیمانی در او وجود داشته باشد به گونه ای انسان بداند یا اطمینان پیدا کند که آن شخص دیگر مرتکب آن گناه نمی شود، نهی از منکر لازم نیست.
۳ـ بر امر و نهی، مفسده ای همچون ضرر مالی و جانی مترتب نباشد.
۴ـ احتمال بدهد امر و نهی او تأثیر دارد ؛ زیرا هدف این است که معروف در جامعه محقق شده و منکر از جامعه برچیده شود و در موردی که میدانیم هیچ اثری ندارد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نخواهد بود. البته معنای احتمال تأثیر این نیست که انسان در خانه بنشیند و بگوید من احتمال اثر نمی دهم بلکه باید حداکثر تحقیق را انجام دهد. به علاوه فقیهان و مفسران این نکته را یادآور شده اند که ممکن است امر به معروف و نهی از منکر در مواردی به مخاطب تأثیر نداشته باشد ولی آثار و فواید جنبی دیگری همچون پیش گیری از اشتباه شدن معروف و منکر را دارا باشد که در این موارد لازم است امر و نهی صورت بگیرد. (تحریرالوسیله ج۱ ص۴۵۶ )
فواید امر به معروف و نهی از منکر
گاهی امر و نهی ما امروز اثر نمی کند، ولی در تاریخ، فطرت و قضاوت دیگران اثر دارد. چنانکه امام حسین(علیه السلام) در این راه شهید شد تا وجدان مردم در طول تاریخ بیدار شود. گاهی امر ونهی ما، گناهکار را از گناه باز نمی دارد، ولی گفتن های پی در پی، لذت گناه را در کام او تلخ می کند و لااقل با خیال راحت گناه نمی کند. امر و نهی برای خود انسان، مقام آفرین و نوعی قرب به خداوند است علاوه بر اینکه تلقین و تمرین شجاعت و جلوه سوز و تعهد است و بالاخره امر به معروف و نهی از منکر اتمام حجت برای خلافکار است تا در قیامت نگوید کسی به من نگفت، علاوه بر این عذری برای گوینده است.
عوامل و زمینه های پذیرش امر و نهی
۱ـ ایمان به خدا: بهترین وسیله برای پذیرش امر و نهی، تحکیم عقیده به مبدأ و معاد است. برای مثال به کسی که وارد منزلی می شود زمانی می توان گفت این کار را بکن و این کار را نکن که عقیده داشته باشد منزل صاحبی دارد، حسابی در کار است و کارهای او در منزل زیر نظر است آری، جهان را صاحبی باشد خدا نام ؛
۲ـ توجه به نظارت اولیای خدا: در اصول کافی روایات متعددی نقل شده است مبنی بر اینکه در هر هفته، اعمال انسان به امام زمانعجل الله فرجه و پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله عرضه می شود و آن بزرگواران را خشنود یا ناراحت می کند ؛
۳ـ توجه به آثار شوم گناه: قرآن می فرماید : « هر مصیبت که به شما می رسد به خاطر عملکرد خودتان است » (شوری ۳۰ ) ؛
۴ـ آشنایی با برکات معروف: امام رضا (علیه السلام) می فرماید: اگر مردم زیبایی های سخنان ما را بدانند حتما پیرو ما می شوند.
نمونه برکات
صدقه دفع بلا می کند، زکات مال را بیمه می کند، مال حرام حداقل دو برابر از روزی حلال انسان کم می کند، صله رحم عمر را طولانی می کند، عقیقه وسیله حفظ نوزاد از خطرات است، یاد خدا تنها وسیله آرامش است و … توجه به این آثار و برکات انگیزه انسان را به پیروی از معروف ها افزایش می دهد. البته توجه به آثار ترک گناه هم بسیار مؤثر است. مثل اینکه در روایت وارد شده اجرِ ترک کردن یک گناه با هفتاد حج مقبول برابر است، یا اگر کسی لذت حرامی را به خاطر خدا ترک کند خدای متعال در همین دنیا بالاتر از آن لذت را به او عطا می کند.
عوامل عدم پذیرش امر و نهی
این عوامل را می توان به دو بخش درونی و بیرونی تقسیم نمود
الف) عوامل درونی:
۱ـ جهل: کودکانی که از والدین خود اطاعت نمی کنند، به خاطر آن است که اسرار کلام والدین را نمی فهمند ؛
۲ـ تعصب: پافشاری بر امور، وقتی بر پایه موهومات و رسومات و پندارهای فردی و اجتماعی باشد، مانند دودی است که جلوی دید چشم را می گیرد و باعث می شود که فرد هیچ حقیقتی را جز راه و رسم خود نمی پذیرد ؛
۳ـ تکبر: شخصی به محضر معصوم(علیه السلام) آمد و عرض کرد : من از لباس فاخر و منزل و مرکب خوب استفاده می کنم، آیا این نشانه تکبر است ؟ حضرت فرمود : نشانه تکبر آن است که حرف حق را نپذیری. ( کافی ج ۲ ص ۳۱۱ ) ؛
۴ـ لقمه حرام: امام حسین(علیه السلام) روز عاشورا به لشکریان یزید فرمود : « دلیل اینکه امر به معروف و نهی از منکر در شما اثر نمی کند آن است که شکم های شما از حرام پر شده است. ( بحار الانوار ج ۴۵ ص ۸ )
ب) عوامل بیرونی:
۱ـ تبلیغات سوء: تبلیغات منفی گاهی کار را به جایی می رساند که بعضی از مردم، انبیا را مجنون و ساحر، یوسف (علیه السلام) را متهم، حضرت علی(علیه السلام) را واجب القتل، امام حسین(علیه السلام) را شورشی و خدمت به یزید را عبادت بدانند ؛
۲ـ عامل نبودنِ آمر به معروف: گاهی شخصی که خود اهل اسراف و اشرافیگری است دیگران را به صرفه جویی و زهد سفارش می کند و معلوم است که مؤثر واقع نمی شود ؛
۳ـ تعارضات تربیتی: تعارض میان مدرسه و منزل در مسائل دینی و تربیتی باعث می شود تا فرزند دچار سردرگمی شود. مثلا در مدرسه با نماز آشنا می شود اما در خانه والدینش نماز نمی خوانند ؛
۴ـ طاغوت ها: در قرآن بارها جمله “یصدون عن سبیل الله” به کار رفته است. افرادی که مانع راه خدا می شوند معمولا طاغوت ها هستند. البته سرمایه داران دنیاطلب، دوستان فاسد، والدین و همسر و استاد و مشاوران ناباب نیز مصداق این جمله شریفه می باشند.
وظایف آمران به معروف
بدیهی است که این فریضه مهم همانند سایر دستورات اسلامی دارای شرایط، مراتب، شیوه ها و بایدها و نبایدهای بسیاری است که آمران به معروف باید به خوبی از آنها اطلاع داشته و با توجه به آنها، وظیفه خویش را به انجام برسانند. اگر بدون توجه به این شرایط، اقدام شود ممکن است این نسخه شفابخش، به سم قاتل و زهر کشنده تبدیل شود و جامعه را از اهداف الهی و انسانی خود دور سازد.
۱ـ شناخت و آگاهی: گام و شرط اول امر به معروف و نهی از منکر، شناخت معروف و منکر، احکام آنها و جایگاه شایسته و بایسته آنهاست. حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: « هیچ تلاش و حرکتی نیست مگر اینکه انسان در آن محتاج به شناخت است ». (الحیاه ج۱ ص۳۷) رسول اکرمصلی الله علیه و آله کسانی را که بدون شناخت اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کرده بودند، نفرین کرد و آنان را مسئول پیامد تلخ این عمل جاهلانه دانست. خلاصه دین شناسی و آگاهی از حلال و حرام اصلی ترین وظیفه آمر به معروف و ناهی از منکر است. علاوه بر اینکه مخاطب شناسی، روانشناسی و ههر دانشی که موجب شود انسان در دعوت خویش موفق شود، درحد نیاز لازم است.
۲ـ رعایت آداب امر به معروف و نهی از منکر: الف) گفتار و بیان باید حق، دلپسند و نیکو باشد ( الیه یصعد الکلم الطیب) و به بهترین بیان ادا شود ( و قولوا للناس حسنا) به علاوه با نرمی و ملاطفت همراه باشد. چنانچه خدای متعال به حضرت موسی(علیه السلام) فرمود: « با فرعون به نرمی سخن بگویید شاید که پند پذیرد یا خشیت پیدا کند. ضمن اینکه سخن باید منطقی و مستدل باشد». در قرآن کلماتی مثل برهان و بینه بارها به چشم می خورد، حتی از کفار می خواهد تا اگر منطقی دارند عرضه کنند و بالاخره کلام نباید مشتمل بر دشنام، پرده دری و توهین باشد. ب) برای خدا باشد نه برتری جویی . قرآن می فرماید : ریشه بعضی از انتقادها، مسائل شخصی است ( توبه ۵۱) ج) سعه صدر داشته باشد. دعوت به حق و امر به معروف و نهی از منکر کار انبیاست و مشکلات انبیاء را نیز خواهد داشت. انبیاء تهمت ها را با صبر و سعه صدر پشت سر می گذاشتند. به کسانی که ایشان را سفیه خطاب می کردند، می فرمودند: در من سفاهتی نیست(اعراف ۶۶) و یا در برابر نسبت گمراهی می فرمودند: من گمراه نیستم(اعراف ۶۱) لذا لازم است در ادای این وظیفه از برخوردهای عجولانه پرهیز کرده و با شکیبایی و تدبیر عمل نماییم. د) خود را پاک و منزه نداند. چه بسا همان کسی که اکنون خطایی از او سرزده است دارای صفات پسندیده ای باشد که مورد محبت الهی است هرچند این عمل او هم اکنون ناپسند و مورد غضب الهی باشد. هـ) با شفقت و مهربانی برخورد کنیم. مانند طبیبی دلسوز و پدری مهربان باشیم چنانکه لقمان فرزندش را با تعبیر یا بُنَیَّ که حکایت از مهربانی عمیق داردخطاب می کند و او را به خوبی ها و پرهیز از بدی ها دعوت می کند. و) از کار خلاف انتقاد کنیم نه از شخص. در قرآن می خوانیم که پیامبران به مردم می گفتند: « انی لعملکم من القالین : من با عمل شما مخالف هستم » نه با خود شما. اگر خلافکار احساس کند که شخصیت دارد و محبوب است و تنها نقطه ضعف او کار خلافش می باشد، راحت تر آن را ترک می کند. ز) به حداقل اکتفا کنیم. اگر تذکر طولانی و تکراری باشد زمینه لجاجت در مخاطب ایجاد می شود. ح) تجسس نکنیم. به بهانه نهی از منکر سراغ کشف عیوب و گناهان دیگران نرویم. ریشه برخی انتقادها، عقده ها و حسادت است. امر به معروف و نهی از منکر از بالاترین عبادت هاست نه بهانه ای برای تسویه حساب های شخصی ط) و مهمتر از همه اینکه با عمل خود مردم را دعوت کنیم. قرآن در چند مورد از کسانی که مردم را به حق دعوت می کنند ولی خود را فراموش کرده اند، شدیداً انتقاد کرده است. مثل : « چرا چیزهایی را می گویید که به آنها عمل نمی کنید»(صف ۲) در روایات می خوانیم : «با عمل خود مردم را به راه حق دعوت کنید»(بحارالانوار ج۵ ص۱۹۸) البته ذکر این نکته لازم است که مطابق فتاوای فقها، حتی اگر انسان نتواند به تمام فرامین الهی عمل کند بازهم می تواند واجد شرایط امر به معروف باشد لذا حضرت علی(علیه السلام) فرمود : « امربه معروف کنید گرچه به همه آنچه که می گویید عمل نمی کنید و نهی از منکر کنید گرچه از همه منکرات دوری نمی کنید»(میزان الحکمه ج۶ ص۲۷۴) بهرحال، عمل کردن و عامل بودن رمز موفقیت است نه شرط وجوب
از کجا شروع کنیم ؟ (اولویت ها)
۱ـ خود : قرآن کریم می فرماید: « آیا مردم را به نیکی سفارش می کنید در حالیکه خودتان را فراموش می کنید»(بقره ۴۴) حضرت علی (علیه السلام) می فرماید : « تا خودم کاری را انجام ندهم شما را به آن سفارش نمی کنم و تا خودم از کاری دوری نکنم شما را از آن باز نمی دارم».
۲ـ خانواده : قرآن در ستایش یکی از انبیاء می فرماید : او خاندان و بستگان خود را به نماز سفارش می فرمود. (مریم ۵۵)
۳ـ نسل جوان : در روایت می خوانیم : به سراغ نسل نو بروید زیرا که آنان زودتر از دیگران به سوی خیر گرایش پیدا می کنند.( وسائل الشیعه ج۱۱ ص۴۴۸)
۴ـ همسایگان : رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود : چرا مردم همسایگان خود را آموزش نمی دهند ؟ موعظه نمی کنند ؟ امر به معروف و نهی از منکر نمی کنند ؟ و چرا همسایگان حاضر نمی شوند آموزش ببینند ؟ (کنز العمال ج۳ ص۶۸۴)
شیوه های امر به معروف و نهی از منکر
برای اینکه تأثیر کلامی آمر به معروف بیشتر شود و آمادگی مخاطب برای پذیرش سخن او افزون تر گردد لازم است این مهم با روش های جذاب و هنرمندانه ادا شود. البته برای درک و فهم این شیوه ها، رفتار و گفتار معصومین علیهم السلام و بزرگان بسیار راهگشاست.
۱ـ شیوه آیینه وار: حدیثی از پیامبرصلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود : مؤمن آینه مؤمن است. با دقت در این حدیث می توان نکاتی را درک کرد از جمله : آیینه از روی صفا عیب را می گوید نه از روی غرض ؛ آیینه زمانی عیب را نشان می دهد که خودش گرد و غبار نداشته باشد ؛ آیینه مراعات مقام و مدال را نمی کند ؛ آیینه عیب را بزرگتر از آنچه هست نشان نمی دهد ؛ آیینه به همراه نشان دادن عیبف نقاط قوت را نیز نشان می دهد ؛ آیینه عیب را روبرو و بی سروصدا می گوید نه پشت سر و با هیاهو ؛ آیینه عیب را در دل نگه نمی دارد و همین که از کنارش رد شدی، عیب از صفحه او پاک می شود.
۲ـ توجه دادن به کرامت و ارزش انسان: اگر انسان توجه کند که فرشتگان بر او سجده کردند، او موجودی است که روح خدا در او دمیده شده، تنها موجودی است که خداوند در آفرینش او خودرا ستوده است و … اگر انسان به این کرامت ها و مقامات توجه کند، هرگز خود را به کارهای زشت آلوده نخواهد کرد. راستی چرا عمر ما چراگاه شیطان باشد ؟ ما که جانشین خداییم، چرا با دشمن خدا قرین باشیم ؟
۳ ـ آماده سازی (زمینه سازی): سخن حق همچون شکر است ؛ اگر شکر را به همین شکل در گلوی کسی بریزیم ممکن است باعث خفگی او شود ولی اگر با آب مخلوط کرده و شربت درست کنیم برایش گوارا و لذتبخش خواهد بود.
۴ ـ استفاده از هنر، شعر و طنز: نقش هنر در دعوت مردم به فساد و انمحراف بر کسی پوشیده نیست. سامری با هنر مجسمه سازی توانست بنی اسراییل را به سمت گوساله پرستی منحرف کند. در مقابل، سخن زیبا و مجادله نیکو از سفارش های قرآن کریم است و یکی از روش های قرآنی قصه گویی است.
حکایت؛ تذکری زیبا
یکی از صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله در نامه ای به یکی از ارادتمندانش نوشت : به آن کس که او را از همه بیشتر دوست داری بذی نکن ! آن مرد تعجب کرد و توضیح خواست که این چه حرفی است ؟ مگر ممکن است من به کسی که او را زیاد دوست دارم بدی کنم ؟ صحابی در جواب نوشت : بله ممکن است. منظور من از آن کسی که از همه بیشتر دوست داری، خودت هستی که از روی جهالت و به خیال خوبی، به خود بدی می کنی، گناهانی که می کنی در حقیقت جز دشمنی با خودت چیزی نیست. به قول شاعر: “دشمن به دشمن آن نپسندد که بی خرد *** با نفس خود کند به مراد و هوای خویش” و یا شعر دیگر: “آنچه ما با خویش کردیم هیچ بیگانه نکرد *** در درون خانه گم کردیم صاحبخانه را”
تحریک عواطف
شخصی به مادرش تندی کرد. روز بعد امام صادق(علیه السلام) او را دید و به او فرمود : چرا با مادرت تندی کردی ؟ مگر نمی دانی که شکم مادرت منزل تو بود ؟ دامان مادرت گهواره تو بود وشیر مادرت غذای تو بود ؟ پس با او خشن نباش. ( بحار الانوا ج۷۱ ص۷۶) از دیگر شیوه ها می توان به کنایه گویی ( در لفافه سخن گفتن نه نیش زدن ) و نمایاندن الگوها اشاره کرد. البته انتخاب زمان مناسب هم بسیار مهم است. در حدیث می خوانیم : به هنگام خشم و غضب کسی را ادب نکنید، زیرا در معرض افراط و تندروی هستید.
آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر
عواقب ترک امر به معروف و نهی از منکر از منظر قرآن کریم عبارتست از:
۱ـ دوری از رحمت خدا : گروهی از بنی اسراییل در اثر نافرمانی و تجاوز از حق و ترک نهی از منکر، لعنت شده اند.(مائده ۷۸ و ۷۹)
۲ـ عذاب فراگیر : قرآن کریم می فرماید : و از فتنه ای که فقط به ستمکاران شما نمی رسد بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است. (انفال ۲۵) امام باقر(علیه السلام) می فرماید : خدا به حضرت شعیب(علیه السلام) وحی کرد که من صد هزار نفر از قوم تو را هلاک خواهم کرد. چهل هزار از اهل معصیت و شصت هزار هم از خوبان. حضرت شعیب(علیه السلام) تعجب کرد که چرا خوبان عذاب می شوند ؟ خداوند فرمود : زیرا آنان با گناهکاران مداهنه و سازش کردند و در مواردی که من غضب کردم آنان غضب نکردند.(اصول کافی ج۵ ص۵۵)
۳ـ شریک شدن در گناه گناهکاران : برخی از مفسران از آیه ۱۴۰ سوره نساء استفاده کرده اند که سکوت و همنشینی با فاسقان وگنهکاران، موجب شریک شدن در گناه آنان است. همچنین در ذیل آیه ۶۳ سوره مائده گفته اند که ترک کننده نهی از منکر، مانند کسی است که مرتکب منکر شود.
توجیهات
بعضی افراد می گویند: گناه دیگران کاری به ما ندارد، آزادی مردم را سلب نکنیم، من اهل ترس و خجالت هستم، با یک گل بهار نمی شود، عیسی به دین خود موسی به دین خود، مار ا در یک قبر نمی گذارند، اگر امر به معروف و نهی از منکر کنیم مشتریان خود را از دست می دهیم و … در حالیکه اینها همه تلبیس نفس و ابلیس است تا انسان را از این همه آثار و برکات این فریضه بزرگ محروم کند.
مراحل امر به معروف و نهی از منکر
۱ ـ انزجار قلبی : طوری با فرد گناهکار برخورد کنیم که بفهمد این رفتار ما به خاطر گناه اوست مثل روبرگرداندن، اخم کردن و …
۲ ـ امر و نهی زبانی : تذکر مشفقانه، مؤدبانه و محبت آمیز با کلمات سنجیده
۳ ـ توسل به زور : که مربوط به حکومت اسلامی است.
باید توجه داشت که در هر مرحله باید از برخورد کم و نرم شروع کنیم و اگر مؤثر واقع شد به سمت برخورد زیاد و خشن نرویم. بهرحال ملاک و هدف، تأثیر است.
منبع: rahbehesht.org
