اخلاق اداری؛ بایدها و نبایدها(۲)
در میان تکالیف و فرایض اخلاقى کمتر تکلیفى مانند امر به معروف و نهى از منکر مؤثر در اصلاح امم و تکامل طوایف است. زنده ترین ملتها آن ملتى است که موقعیت امر به معروف و نهى از منکر در میان آنها محفوظ تر و محترمتر باشد. دین اسلام که جامعه را به هر مصلحت و کار نیک فرمان داده و از هر مفسده و کار زشت، نهى فرموده، شأن امر به معروف و نهى از منکر را بسیار بزرگ شمرده و راجع به آن انواع تأکیدات و ترغیبات نموده و انتظام تمام تشکیلات اجتماعى و سیاسى و حفظ شوکت و عظمت مسلمانان را به آن موقوف کرده است.چکیده و ریشه معروفها و منکرها در قران آمده است؛ از جمله در سوره های اسراء و لقمان[۶] از برخی از این معروفها یاد شده است که عبارتند از: یکتاپرستی، نیکی به والدین،احترام به آنها و نرم زبانی، انفاق به خویشاوندان،مساکین و درماندگان،میانه روی درهرکاراز جمله بخشندگی،برپایی نماز،پایبندی به عهد، امربه معروف و نهی ازمنکر، تحمل سختی ها در راه اجرای این دو فریضه و آرام سخن گفتن، برخی از منکرات نیز از این قرارند: کشتن فرزندان براثر فقر،شرک به خداوند،زنا و فحشا،تجاوزبه اموال یتیمان،کم فروشی،اطاعت کورکورانه و بی توجهی به مسئولیت چشم و گوش و خرد،تکبر،اسراف،بدخویی و ترشرویی.
درتعدادی ازآیات قران کریم [۷] و احادیث فراوانی سخن از امربه معروف(بایدهای اخلاقی) و نهی ازمنکر(نبایدهای اخلاقی) به میان آمده است که به مواردی از آن به اجمال اشاره می شود:
در قرآن مجید
با الهام از آیات قرانی می توان گفت که :
۱- امت اسلامى، بهترین امت است؛ چرا که امر به معروف و نهى از منکر مىکند و همین عامل رستگارى او است.[۸] بدینترتیب مىتوان گفت امر به معروف و نهى از منکر، از ضروریات ایمان و رستگارى امت است.
۲- دست شستن از نهى از منکر و بىاعتنایى به رواج منکرات، نشان بدکردارى و تباهى انسان است. [۹]
۳- بر اثر ترک این فریضه، جامعه دچار تباهى مىشود. در این هنگام، تنها آمران به معروف و ناهیان از منکر نجات پیدا مىکنند و بدکاران و سهلانگاران، دچار عذاب مىگردند. [۱۰]
۴- امر به معروف و نهى از منکر، کارى خدایانه است و خداوند از خود به عنوان کسى که به معروف فرمان مىدهد و از منکر بازمىدارد، یاد مىکند. [۱۱]از این نکته مىتوان نتیجه گرفت که عقل آدمى پیش از حکم شرع مستقلا به پارهاى معروفها و منکرها شناخت پیدا مىکند.
۵- پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) نیز یکى از وظایفش امر به معروف و نهى از منکر است و از اینرو، این کارى پیامبرانه است. [۱۲]
۶- امر به معروف و نهى از منکر، نشان پیوستگى مؤمنان به یکدیگر و جلوه همبستگى جامعه اسلامى است. [۱۳]
۷- امر به معروف و نهى از منکر، مکمل فریضههایى چون نماز و زکات است و غالبا در قرآن در کنار آنها آمده است [۱۴] که نشاندهنده بعد اجتماعى و عملى دین مبین اسلام است.
۸- اجراى این فریضه، ممکن است سختىهایى در پى داشته باشد؛ اما باید آن را تحمل کرد که این از کارهاى استوار است.[۱۵]
۹- گرچه براى تحقق این فریضه باید کوشید، لازم است از منطق الایسر فالایسر و ترتیب و به کار بردن زبان خوش و منطق درست استفاده کرد.[۱۶]
۱۰- بهترین امر به معروف و نهى از منکر، آن است که انسان نخست خود را مخاطب آن سازد و از خود بیاغازد. بىاثرترین کار آن است که انسان خود را فراموش کرده، واعظ و اندرزگوى دیگران باشد. بدینترتیب هم کارش بىنتیجه خواهد ماند و هم زمینه مغضوب شدن خود را فراهم خواهد آورد. [۱۷]
ترجمه برخی آیات امر به معروف و نهی از منکر
۱- مردان و زنان با ایمان، برخی از آنها سرپرست و یار و یاور برخی دیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، و نماز را بر پا می‌دارند و خدا و رسولش را اطاعت می‌نمایند، خداوند به زودی آنها را مورد مرحمت خویش قرار می‌دهد چرا که او توانا وحکیم است .[۱۸]
۲- شما بهترین امتی هستید که از درون تاریخ، بیرون آمدید ، چرا که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید. و اگر اهل کتاب به چنین آئین درخشانی ایمان آورند، به سود آنها است، ولی تنها عده کمی از آنها با ایمانند و اکثر آنها فاسقند. [۱۹] باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنان ، رستگارنند.[۲۰]
۳- آن کسانیکه هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را بر پا می‌دارند و زکات میدهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و پایان همه کارها از آن خدا است.[۲۱]
۴- همه اهل کتاب، یکسان نیستند، طائفه ای از آنها در دل شب قیام می‌کند و به تلاوت آیات خدا و سجده برای او مشغولند، به خدا و روز قیامت ایمان دارند، امر به معروف و نهی ازمنکر می‌کنند، و در انجام کارهای نیک، پیشی می‌گیرند و آنها از صالحانند.[۲۲]
۵- ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگها است نگهدارید، آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده‌اند که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند اجرا می‌نمایند. [۲۳]
احادیث[۲۴]
در این باره روایات متعددی وجود دارد که فقط به چند مورد بسنده می شود:
۱- پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می فرمایند: … زمانی که امر به معروف و نهی از منکر نکردند… خداوند متعال، بدترین و شرورترین آنها را بر آنان مسلط می کند، پس در این هنگام دعا می کنند ولی دعای آنان مستجاب نمی شود.[۲۵]
۲- پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در رابطه با اهمیت امر به معروف و نهی از منکر فرمودند: آیا شما را از کسانی خبر دهم که نه انبیا و نه شهدا هستند ولی مردم(انبیا و شهدا) به مقام و مرتبت و جایگاه آنان در پیش خدا که بر منبرهایی از نور هستند غبطه می خورند؟ سؤال شد: ای رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) آنان چه کسانی هستنند؟ پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: آنان کسانی هستند که بندگان خدا را محبوب خدا و خدا را محبوب بندگانش می گردانند. سؤال شد: معنای محبوب گردانیدن خدا در پیش بندگانش معلوم است اما چگونه بندگان خدا را محبوب خدا می گردانند؟ پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در جواب فرمود: به چیزی که خداوند متعال دوست دارد دعوت می کنند و از چیزی که خداوند متعال بدش می آید نهی می کنند، پس هنگامی که بندگان خدا، او را اطاعت می کنند محبوب خدا می گردند و خداوند متعال آنان را دوست می دارد.[۲۶]
۳- رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خدا، پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و کتاب خدا در روی زمین است.[۲۷]
۴- امیرالمؤمنین حضرت علی(علیه السّلام) فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر را رها نکنید در غیر این صورت بدترین شما بر شما حاکم می شوند.[۲۸]
۵- امام حسین علیه السلام در نامه معروفش به برادرش محمد حنفیه در باره فلسفه قیامش در فرازی می فرماید: من برای اصلاح امت جدم رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) قیام کردم، می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم…[۲۹]
پاره اى از اخلاق حسنه و اعمال صالحه« معروفات»
ایمان به خدا، ایمان به پیغمبران، ولایت و محبت اهل بیت پیغمبر، نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، احسان و نیکى به پدر و مادر، صله رحم، تحصیل علم و دانش، وفاى به عهد، صدق و راستى، اداى امانت، عفت و پاکدامنى، تواضع و فروتنى، حیا، صبر، جوانمردى، کرم، ایثار، تقوا، عدالت، نوع پرورى، دوست داشتن بندگان خدا، خوبى معاشرت با مردم، خوش سلوکى با اهل و عیال، تربیت اولاد، اعانت و یارى مظلومین و ستمدیدگان، نگهدارى راز و سرّ مردم، نگاهدارى یتیمان، کفالت بیوه زنان و عَجَزَه و ناتوانان، پرستارى و عیادت بیماران، مواسات با فقیران، رحم آوردن بر ضعیفان، احترام کردن از پیران، تشویق و توقیر نیکان و خدمتگزاران، سپردن مشاغل اجتماعى به اهل لیاقت و شایستگان، سیر کردن گرسنگان، سیراب کردن تشنگان، سوار کردن پیادگان، همکارى با اخبار و نیکان، تحصیل روزى حلال و تهیه شغل و کسب و کار، توسعه دادن بر اهل و عیال، یادگرفتن صنعتهایى که براى جامعه لازم است، اقتصاد و میانه روى در مخارج زناشویى و ازدواج، نظافت و پاکیزگى و رعایت بهداشت، قرض دادن، حوایج بندگان خدا را برآوردن، انواع خیرات و مبرّات از قبیل تأسیس دارالمساکین و دارالایتام و دارالعجزه و بیمارستان و درمانگاه، سعى در آسان کردن زندگى بر مردم، کوشش در بسط و توسعه علم و فرهنگ و بالا بردن سطح علم و اخلاق جامعه، تهیه کار براى اشخاص بیکار، اصلاح ذات البین، حضور در مساجد و جماعات و مجامع دینى و علمى و تعظیم از شعائر مذهبى، دفع شرّ از مسلمانان، آماده بودن براى دفاع از حدود و مرزهاى کشور اسلامى، تسلیم بودن در برابر مقررات و احکام الهى، هدایت و راهنمایى و نصیحت و خیرخواهى مردم، عفو و گذشت و امر به معروف و نهى از منکر.
بعض از انواع منکر و گناهان و اخلاق ذمیمه
شرک به خدا، قتل نفس و آدمکشى بى مجوّز شرعى، رنجاندن پدر و مادر، قطع رحم، ظلم و ستمکارى، خیانت، دروغ، نفاق و دورویى، تکبّر، حسد، غیبت، حبّ جاه و ریاست، حبّ دنیا، ریاکارى، سوء خلق، زنا و لواط و هر نوع اعمال شهوت از راه نامشروع، نسبت زنا و بى عفتى به کسى دادن، کینه مسلمانى را در دل گرفتن، ایجاد اختلاف و پراکندگى میان جامعه، خوددارى از اداى شهادت، قسم دروغ یاد کردن، شهادت دروغ دادن، حقوق مردم را ضایع ساختن، عجب و خودبینى، کم فروشى، دزدى، رباخوارى، شرب خمر و هر چیز مست کننده، قماربازى، تبذیر و اسراف مال، همکارى با اجانب و بیگانگان و دشمنان اسلام، گرویدن به ظلمه و ستمکاران، یارى و اعانت ظالم، بدعت نهادن، خوددارى از اداى حقوق مردم با تمکّن، دشنام و ناسزا به مردم گفتن، مداخلات و تصرفات نامشروع در موقوفات، ساحرى و شعبده بازى و جادوگرى، مسلمانى را مسخره کردن، کسى را بى جهت خوار و خفیف و سبک نمودن، رشوه گرفتن و رشوه دادن، به ناحق میان مردم قضا و حکومت کردن، سوء استفاده از شغل و مقام خود نمودن، راهها و شوارع را تنگ کردن، بى قیدى به مصالح اجتماعى، راهزنى و مخلّ امنیت و آسایش جامعه شدن، سخن چینى و نمّامى، فرار از جهاد، غش و تلبیس و تقلّب و کلاهبردارى، حقّ نشناسى، مال حرام خوردن، خوردن گوشت خوک و مردار و هر حیوان حرام گوشت و حیوانى که نام خدا در موقع ذبح آن برده نشده باشد، بیکارى و ولگردى، دخالت و تصرف عدوانى در اموال غیّب و قصّر و محجورین، کسبهاى حرام مانند فروختن و ساختن مى و آلات قمار و لهو و لعب مثل نرد و شطرنج و ورقهاى قماربازى و تار و ساز و غیره، استعمال ظروف طلا و نقره، بى حجابى زنان، معاشرتهاى نامشروع مردان و بانوان همچنانکه در این عصر در بین بعضى مرسوم شده، اذیت همسایه، نقض عهد و شکستن پیمان، مقام و منصبى را با فقدان صلاحیت عهده دار شدن، مال یتیم خوردن، از رحمت خدا نومید بودن، نماز یا یکى دیگر از واجبات را ترک کردن، اشتغال به ملاهى و لهو و لعب و استماع غنا و اصوات آلات طرب، فساد و اغتشاش و آشوب برپا کردن، راز کسى را فاش کردن، تفحص و جستجو از عیب مردم نمودن، آبروى مردم را ریختن و ترک امر به معروف و نهى از منکر.
معنی امر به معروف و نهی از منکر
الف: معنای لغوی
عبارت «امربه معروف و نهی از منکر» از چهار واژه بشرح تشکیل شده است:
۱- امر : برای واژه ی امر در کتب عربی دو معنا ذکر نموده اند: یکی کار و دیگری دستور و فرمان. جمع اولی (امر به معنای کار) ، امور و جمع دومی ( امر به معنای دستور و فرمان) ، اوامر است. گاهی امر از مقوله ی گفتار وسخن است که در این صورت به معنای فرمان و دستور به کار می رود و گاهی امر فعل و عمل است که در این صورت به معنای کار است . در بحث امر به معروف و نهی از منکر، امر قولی مراد است که همان دستور و فرمان باشد.
۲- نهی : نهی به ترک کاری را کردن، منع نمودن، جلوگیری به عمل آوردن از کاری، معنی شده است.
۳- معروف : در لغت نامه های فارسی معروف به معنی شناخته شده و کار نیک و پسندیده آمده است ولی در لغت نامه های عربی گفته اند، معروف هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را نیک و خوب بداند و معروف اسم جامعی است که هر چیزی که موجب اطاعت خداوند و نزدیک شدن به او و احسان به مردم می شود را در بر می گیرد..
۴- منکر : منکر در لغت فارسی به معنای کار زشت و ناپسندیده و ناشایست آمده است. در لغت عربی منکر هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را زشت و ناپسند شمرده و آن را تحریم نمایند.
راغب اصفهانی در باره معنای معروف و منکرگفته است:« معروف هرآن چیزی است که عقل و شرع آن را به نیکی و خوبی می شناسد ومعرفی می کنند و منکر هرآن چیزی است که عقل و شرع آن را ناپسند می دارند.[۳۰]
ب : معنای اصلاحی
با در نظر گرفتن تمامی تعاریف به عمل آمده از دو واژه ی معروف و منکر در شرع ، می توان گفت که معروف، یعنی هنجارها و ارزش ها و فرائض و احکام و عقاید ناب و صحیح دینی که از سرچشمه ی زلال وحی نشأت گرفته و مورد تأیید عقل سلیم نیز هست و منکر هر نوع عقیده ی باطل و یا کار زشت و ناپسندی است که عنوان گناه، جرم، جنایت، کج روی و انحراف را نیز می توان بر آن اطلاق نمود و در شریعت از آن نهی شده است و برای آن مجازات و عقاب دنیوی و اخروی در نظر گرفته شده و حکم به تحریم آن شده و عقل سلیم نیز با آن مخالفتی ندارد هر چند که حکمت و فلسفه ی آن را نیز نداند. ودر احام دین « به تمام واجبات و مستحبات معروف و به تمام محرمات و مکروهات منکر گفته می شود.بنابراین واداشتن افراد جامعه به انجام کارهای واجب و مستحب «امربه معروف» و بازداشتن آنها ازکارهای حرام و مکروه «نهی ازمنکر» نامیده می شود.[۳۱] و بطور خلاصه می توان گفت که : به رفتار وگفتار خوب و پسندیده ، معروف و به رفتار وگفتارزشت وناپسند، منکر گفته می شود . وادار کردن دیگران به رفتار وگفتارخوب ،امر به معروف و بازداشتن دیگران از رفتار وگفتار زشت را ، نهی از منکر گویند .[۳۲]
« معروف ها و منکرها »
می توان گفت از نگاه فقهی ، معروف ها منکر ها ،همان بایدها ونبایدها هستند یعنی اینکه انسان مسلمان به دنبال انجام چه کارهایی باشد واز چه کارهایی پرهیز کند دانشمندان اسلامی وعالمان دینی ، احکام تکلیفی را به چهار گروه تقسیم می کنند :
۱- وجوب: حکم وجوب به چیزهایی تعلق می گیرد که اصطلاحاً به آن واجب می گویند واجب ؛ عملی است که الزاماً باید انجام شود ودرصورتی که مکلف آن را ترک کند معصیت و نافرمانی خداوند متعال را مرتکب شده و سزاوار عذاب الهی خواهد بود مگر آن که توبه نماید مانند : نماز، روزه ، امانت داری ، دفاع از مظلومان و…
۲- حرمت: حکم حرمت به اموری تعلق می گیرد که به آن حرام می گویند و مکلف الزاماً باید آنها را ترک کند وانجام ندهد ودر صورتی که آنها راانجام دهد از دستورات خداوند سرپیچی کرده است و به عنوان گناهکار شناخته می شود مگرآن که توبه کند مانند : دروغ ، غیبت ، تهمت ، ظلم به دیگران ، شراب خواری و…
۳- استحباب: حکم استحباب به کاری تعلق می گیرد که به آن مستحب می گویند مستحب ؛ عملی است که انجام دادن آن خوب است اما الزامی نیست ، وانجام دهنده آن از ثواب و پاداش آن بهره مند می گردد، هر چند که اگر آن را ترک کند به عنوان گنهکار شناخته نمی شود بلکه ازهمان ثواب (ونیز مزایای دنیایی آن )محروم شده است مانند : نمازهای مستحبی در شبانه روز ، روزه گرفتن سه روزاز هرماه ، شستن دست هاپیش از غذا خوردن وپس ازآن ، مسواک زدن ، تسلیت گفتن به مصیبت دیدگان و…
۴- کراهت: حکم کراهت به کاری تعلق می گیرد که به آن مکروه می گویند مکروه ؛ عملی است که انجام ندادن آن بهتر است اما الزامی نیست وکسی که آن راا نجام ندهد ، شخصی مطیع بوده واز پاداش الهی برخوردار خواهد بود ،هرچند که اگر آن را انجام دهد ، جرم یا گناهی مرتکب نشده است مانند : نگاه کردن به صورت دیگران در موقع غذاخوردن ،گذاشتن نان زیر ظرف غذا، بوییدن گیاهان خوشبو برای شخص روزه دار ، خوردن وآشامیدن برای شخص جنب ؛ مگر آنکه وضو بگیرد و…
بنابراین با توجه به توضیحات گذشته ، می توان گفت معروف (کارهای خوب وپسندیده ) شامل واجب ها و مستحب ها می شود ودر جایی که آن معروف واجب باشد امر به آن هم واجب خواهد بود واگر معروف ، مستحب باشد امر به آن هم مستحب می باشد . اما منکر : اگر به معنای کار زشت وگناه باشد فقط شامل حرام ها خواهد شد واگر به معنای (کارناپسند ) باشد شامل هم حرام ها و هم مکروه ها خواهد بود بنابراین اگر کاری حرام باشد نهی از انجام آن واجب است واگر کاری مکروه باشد نهی ازکار مکروه ، مستحب خواهد بود نتیجه آن که ، امر به معروف و نهی از منکر به امر به معروف ونهی از منکر واجب ، وامر به معروف و نهی از منکر مستحب ، تقسیم می شود.[۳۳]
پی نوشت ها:
[۶] اسراء ۲۱ – ۳۸ و لقمان ۱۳ -۱۹
[۷] ازجمله آل عمران آیات۱۰۴ ،۱۱۰ ،۱۱۴ ، سوره مائده آیات۶۳ ،۷۹ ،اعراف آیات ۱۰۷ ،۱۵۷ ، ۱۶۳-۱۶۶،۱۹۹ ، توبه ۷۱ ،هود/۱۱۶ ،حج/۴۱ ، نحل /۹۰ ،لقمان/۱۷ ، طه/۴۳ ،۴۴ ، عصر/۳، مدثر/۴۳ -۴۶ ،انفال/۶۰ و …
[۸] سوره آل عمران، آیه .۱۱۰
[۹] سوره مائده، آیه ۶۳ و .۷۹
[۱۰] سوره اعراف، آیه .۱۹۹
[۱۱] سوره نحل، آیه .۹۰
[۱۲] سوره اعراف، آیه .۱۰۷
[۱۳] سوره توبه، آیه .۷۱
[۱۴] سوره حج، آیه .۴۱
[۱۵] سوره لقمان، آیه .۱۷
[۱۶] سوره طه، آیههاى ۴۳ـ ۴۴
[۱۷] سوره بقره، آیه ۴۴ و سوره حشر، آیههاى ۲ـ .۳
[۱۸] توبه : آیه ۷۱
[۱۹] آل عمران : آیه ۱۱۰
[۲۰] آل عمران : آیه ۱۰۴
[۲۱] حج : آیه ۴۱
[۲۲] آل عمران : آیات ۱۱۳و ۱۱۴
[۲۳] تحریم : آیه ۶
[۲۴] احادیث از آدرس: ido.ir/a.aspx?a=1386110301 (نوشته محمد اکرمی نیا) اقتباس شده است.
[۲۵] تحف العقول، ص۵۱
[۲۶] مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۸۲
[۲۷] مجمع البیان، ج۲، ص۴۸۶
[۲۸] نهج البلاغه، نامه ۴۷
[۲۹] ره توشه راهیان نور ویژه محرم الحرام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶شمسی، ص۱۸۵٫
[۳۰] مفردات راغب ص۳۴۳
[۳۱] اکبری، محمود ، (۱۳۸۹ )احکام آموزشی دختران ص۲۱۳
[۳۲] مسعودی، محمد اسحاق(۱۳۸۷ ) آموزش ملی امربه معروف و نهی ازمنکر«مقدماتی»
[۳۳] تحریرالوسیله امام خمینی، ج ۱ ، ص ۴۴۴
تهیه کننده: حوزه نمایندگی ولی فقیه سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی
منبع: porsyar.com
