آسیب شناسی تذکر لسانی در روابط بین فردی(۲)
۵- عدم آگاهی و بصیرت لازم
کسی که امر به معروف و نهی از منکر میکند معروف و منکر را بشناسد و شیوهها را هم بداند. زیرا کسی بدون علم و آگاهی اقدام به اجرای این فریضه الهی نماید، ممکن است علاوه بر اینکه تأثیر مثبتی بر طرف مقابل نداشته باشد خود نیز مرتکب منکری شود. معرفت و بصیرت به معنای نوعی آگاهی عمیق و گسترده است که نتیجه آن پیوند بین انسان و واقعیت مورد نظر است. آمر به معروف و ناهی از منکر باید نسبت به وظیفه خود آگاهی داشته باشد به ویژه احکام و مقررات مربوط به این فریضه الهی و به عبارت دیگر آموزشهای لازم در این زمینه را فرا گرفته باشد. علاوه بر لزوم آگاهی از احکام امر به معروف و نهی از منکر، آگاهی از قوانین مربوط به امر به معروف و نهی از منکر به ویژه برخورد با جرائم ضروری است.
در اهمیت و لزوم کسب معرفت برای رشد انسان، همین بس که اگر انسان علم و آگاهی نداشته باشد نمیتواند تکالیف الهی را بشناسد تا به اطاعت از آنها تن در دهد. کسی که از دانش تهی باشد، چگونه میتواند به هدف حیات طیبه خویش دست یابد تا در آن مسیر گام بردارد. در قرآن کریم این شاخص مورد تصریح قرار گرفته است. “به راستی بینشهایی از نزد رب شما برایتان آمده است. پس هر کس در پرتو آن بینا شود، به سود خود چنین کرده است و هر کسی کوری ورزد، به زیان خود عمل کرده است(۹) “. بنابراین سزاوار است آمر به معروف و ناهی از منکر از آگاهی و معرفت کافی نسبت به ابعاد گوناگون این فریضه، احکام شرع، و معارف اخلاقی و شیوههای صحیح تعلیم و تربیت و ارشاد و نصیحت برخوردار باشد تا سخنش نافذ گردد و با دقت و جامعیت بیشتری ادا شود. آگاهی از فلسفه، احکام و دلایل عقلی و نقلی وجوب واجبات و حرمت محرمات سبب میشود سخن آمر و ناهی از قوت و اتقان بیشتری برخوردار باشد و در صورتی که با انکار و سوال مخاطب مواجه شود از عهده امتناع او برآید(۱۰).
۶- مهذب نبودن مربی
افرادی که میخواهند این فریضه مهم الهی را انجام دهند باید تمام تلاش و کوشش خود را در راه تزکیه و تهذیب نفس به کار برده و به آنچه میگویند و یا قصد گفتنش را دارند، عمل کنند. امیر مؤمنان علی (علیه السّلام) در این زمینه میفرماید: “من نَصَبَ نَفْسَهُ للناسِ اماماً فعلیه ان یبداً بتعلیم نَفْسِه قبل تعلیم غیرهِ ولْیکُنْ تأدیبُهُ بِسرتَهِ قَبْلَ تأدیبه بلسانهِ(۱۱) ” هر کس خودش را در مقام پیشوایی و امریت مردم قرار دهد باید تعلیم و تربیت را از خود آغاز کند و تأدیب از طریق عمل را بر گفتارش مقدم بدارد.
صفات زیر نشانه مهذب نبودن مربی میباشد:
الف) عدم تزکیه نفس
ب) نداشتن اخلاص و صداقت
ج) ترس از غیر خدا
د) داعی بدون عمل
فردی که به آموزش دین و ارشاد مردم میپردازد، قبل از هر فعالیت و برنامهای جهت آموزش باید خود را مجهز به اوصاف شایسته نماید و جهاد اکبر انجام دهد. اگر قرار است سخن آمر به معروف در متربی اثر کند، اگر ارشاد و هدایت جوانان در رأس امور قرار گیرد، اینجاست که مربی خود باید مربی مهذب باشد. امام خمینی در مورد تزکیه نفس چنین فرمودهاند: گرفتاری همهی ما برای این است که ما تزکیه نشدهایم، تربیت نشدهایم. عالم شدند، تربیت نشدهاند. دانشمند شدهاند، تربیت نشدهاند، تفکراتشان عمیق است، لکن تربیت نشدهاند و آن خطری که از عالمی که تربیت نشده است و تزکیه نشده است، بر بشر وارد میشود آن خطر از خطر مغول بالاتر است. غایت بعثت این تزکیه است. غایت آمدن انبیاء این تزکیه است و دنبالش آن تعلیم. اگر نفوسی تزکیه نشود و تربیت نشده وارد بشوند در هر صحنه، صحنه تولید، در صحنه معارف الهی، در صحنه فلسفه، در صحنه فقه و فقاهت، در صحنه سیاست، در هر صحنهای که وارد بشود اشخاصی که تزکیه نشدهاند و تصفیه نشدند و از این شیطان باطن رها نشدند، خطر اینها بر بشر خطرهای بزرگ است(۱۲).
۷- عدم آشنایی با روانشناسی اجتماعی
روانشناسی جامعه یکی از لوازم امر به معروف و نهی از منکر است. آمر به معروف و ناهی از منکر باید بداند که با جوانان و سالمندان چگونه برخوردی داشته باشد. در شرایط مختلف چگونه برخورد کند و عکسالعمل از خودش نشان دهد. از آنجا که فلسفه ارتباط با مردم و پاسداری از معنویت و تعمیق عبودیت و بندگی و خاکساری حضرت حق است، شخصیتهایی که رشد اجتماعی مثبت و موفقی دارند در امر ارتباط مؤثر هستند و کلام آنها میتواند در متربی نفوذ کند. خصوصیات و صفات بارز این افراد به شرح زیر میباشد:
۱- صمیمیت و ابزار آن
برای برقراری یک ارتباط مؤثر و مطلوب، باید دیگران را دوست داشته باشیم و محبت قلبی خود را به آنان اظهار دارید. عشق و محبت بهترین زمینه انگیزه برای امر به معروف و نهی از منکر است. در بخش مهمی از قرآن، خداوند نعمتهای خود را میشمارد تا عشق انسان را نسبت به خود زیاد کند.
محبت قویترین عامل جذب است. اگر به دیگران محبت کنیم و با آنان دوست شویم از این راه بهتر میتوانیم تأثیر بگذاریم. بیگانه شمردن مخاطب و از موضع بالا حرف زدن و نصیحت کردن، چندان اثری ندارد. عاطفه را باید بکار گرفت و قلعه دلها را تسخیر کرد. بنابراین یکی از مؤثرترین عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر آن است که ناصح قبل از امر به معروف و نهی از منکر، احساسات و عواطف و محبت مخاطب را نسبت به موضوع مورد نظر و نسبت به خود شخص ناصح و مهمتر از همه نسبت به خداوند جلب نماید. حالت صمیمی اگر جا بیفتد از مهمترین حالات است. صمیمی بودن و انس گرفتن با افراد سبب میشود که بهتر بتوان در افراد تأثیر گذاشت.
۲- برخورد با نشاط
سلام و احوالپرسی کردن، لبخند زدن، احترام به طرف مقابل و پذیرش وی، راه نفوذ بر قلب است. در فرهنگ اسلامی نیز نسبت به اموری مانند سلام کردن، مصافحه، تبسم، احترام، ابراز محبت و علاقه قلبی به دیگران، سفارش و اهتمام زیادی وجود دارد. برخورد با نشاط یکی از ویژگیهای مثبت افراد اجتماعی است که راحتتر میتوانند با دیگران ارتباط کلامی داشته باشند. مربی قبل از تذکر لسانی باید یک ارتباط گرم اجتماعی با جوان و نوجوان داشته باشد تا بتواند سخن خود را نافذ نمایند.
۳- آغاز مثبت
در انتقاد و نهی از منکر، تنها نقطه ضعف را مطرح نکنید. از خوبیها نیز بگویید. هنگام نهی از منکر، ابتدا نقاط قوت را بگویید سپس تذکر دهید. شایسته است آمر و ناهی، یک یا چند نکته مثبت و ارزشمند در طرف مقابل شناسایی و برجسته نماید و با تحسین صادقانه جهت وجود آن امر مثبت، ارتباط خود را با جوان محکم سازد و هیچ گاه رابطه خود را با نکته منفی آغاز نکند. اگر نقاط مثبت فرد یا گروهی را پذیرفتیم و ستایش و احترام کردیم، سپس از نقطه منفی او انتقاد کردیم موفق خواهیم بود. هر شخصی نقاط قابل احترام، ارزشمندی دارد. ذکر برخی از نقاط قوت و شایستگی گنهکاران با رعایت همه جوانب امر، در بسیاری از موارد تأثیر امر و نهی را افزایش میدهد. زیرا ذکر خوبیها او را به تذکر دهنده خوشبین و ارزش خوبی او را تقویت میکند. با چنین روحیهای پذیرش تذکر لسانی آسان میگردد و تأثیر آن افزایش مییابد.
۴- عدم سرزنش مستقیم
سرزنش مستقیم افراد موجب سرخوردگی متربیان و عدم جذب آنان میشود. در صورتی که اشتباه و لغزشی در متربی مشاهده گردید، به طور مستقیم از او گلایه نکنید و وی را مورد انتقاد مستقیم و سرزنش قرار ندهید. امیر مؤمنان علی (علیه السّلام) میفرمایند:
“موقعی که جوان نورسی را به سبب گناهانش، نکوهش میکنی، مراقب باش که قسمتی از لغزشهایش را نادیده انگاری و از تمام جهات مورد اعتراض و توبیخش قرار ندهی، تا جوان به عکسالعمل وارد نشود و نخواهد از راه عناد و لجاج، بر شما پیروز گردد.(۱۳)”
۵- خودگشایی
گاهی برای ارتباط مؤثر اجتماعی، میتوان به برخی از اشتباهات و شکستها و ناکامیهای خود در زندگی و چگونگی اصلاح و بهبود آن اشاره کرد. بیان اندکی از تجربیات مربی در این خصوص اعتماد به نفس متربی جهت پذیرش لغزشها و اقدامات جهت رفع آنها را افزایش میدهد.
۶- شنونده خوب بودن
شیوه گوش دادن مؤثر در هر نوع گفت و گویی، شیوهای مطمئن و موضعی محکم برای کنترل اوضاع و غلبه بر مخالفتهاست. چرا که مهمترین و مؤثرترین روش برای قانع ساختن یا جلب توجه و حمایت کسی، توجه دقیق و مؤثر به نظریات و احساسات و افکار اوست. اگر جوان احساس کند شنونده خوبی برای سخنان او هستید به راحتی افکار و احساسات خود را به شما منتقل میکند و به ایجاد ارتباط با شما اقدام میکند. در اینجا شنونده میتواند به تأثیرگذار خوبی تبدیل شود و سخنان و تذکرات شما را میپذیرد.
۷- ابراز احساسات
یک مربی موفق اجتماعی، باید احساسات متربی خود را تشخیص دهد. یکی از عوامل مؤثر در برقراری ارتباط مؤثر، تشخیص دقیق احساسات طرف مقابل است. با بازگردانی احساسات به گوینده به او القا میکنیم که سخنانش را فهمیدهایم و برایش احترام قائلیم.
۸- ارجگذاری
اگر به شخصیت مربی ارج نهیم، اگر به او احترام بگذاریم، اگر با گشادهرویی و ارزش متقابل برخورد کنیم، متربی نیت ما را برای اصلاح و ارشاد خود درک میکند.
۹- پذیرش مثبت بدون شرط
متربی باید احساس کند که بدون توجه به نکات ضعف و لغزشها و عیوبی که دارد مورد پذیرش شماست. این توجه و پذیرش مثبت به طرف مقابل احساس ارزشمندی میبخشد و تأثیرپذیریاش را نسبت به شما افزایش میدهد.
۱۰- انگیزش
نسبت به کار مثبتی که میخواهید انجام دهید میل شدیدی را در طرف مقابل ایجاد کنید و فضای روانی لازم را برای انجام دادن آن فراهم سازید. شایسته است که آمر به معروف کوچکترین پیشرفت را در طرف مقابل تحسین نماید. تشویق موجب رغبت و دلگرمی و نشاط و تحرک میشود و انسان را به تلاش مضاعف وا میدارد. انسانی که مورد تشویق قرار میگیرد احساس آرامش و رضایت خاطر و اعتماد به نفس میکند و برای جدیت بیشتر و تحمل دشواریها آماده میگردد. بر عکس اگر مورد نکوهش و یا ناسپاسی قرار گیرد دلسرد و بی رغبت میشود و احساس حقارت و ضعف میکند. تشویق موجب انگیزش میشود. تشویق حس خودپسندی و حب ذات انسان را اقناع میکند. گاهی نگاهی تشویقآمیز و گاه سخنی زیبا و دلگرم کننده و زمانی هدیه یا حتی برخورد تحسینآمیز میتواند مشوق خوبی بر افراد باشد و انگیزه او را در جهت اصلاح و ترک لغزشها افزایش دهد.
۱۱- رفتار مطلوب
مولای متقیان علی (علیه السّلام) میفرماید: “آن کس که خود را اصلاح نکند نمیتواند دیگری را اصلاح نماید. ” آمران به معروف و ناهیان از منکر باید آگاه باشند که عمل آنها به اندازه سخنهایشان تأثیرگذار است. اگر ما رفتارهای خوبی از دیگران انتظار داریم باید خود نیز همان رفتار مطلوب و سازنده را در پیش بگیریم.
۱۲- تحمیلگریزی
اگر کسی بخواهد نقطه نظرات و دیدگاههای خود را بر دیگران تحمیل کند، جوانان سخن او را نمیپذیرند. با چنین کسی ارتباط برقرار نمیکنند. به چنین شخصی اعتماد نمیکنند و از او گریزان هستند.
۹- مجهز نبودن به اخلاق اسلامی
در تعلیم و تربیت اسلامی، رشد اخلاقی مربی به عنوان ضرورت اصلی در شخصیت مربی و عامل تأثیرگذار بر متربی مطرح شده است و مقدم بر همه چیز است. تزکیه مقدم بر تعلیم و تربیت است. اگر میخواهیم انسانی را تربیت کنیم، اصلاح کنیم یا ارشاد کنیم باید خود مجهز به اخلاق اسلامی باشیم. خودسازی و کسب مهارتهای ارتباطی مناسب برای پایهریزی یک زندگی مدیریتی و اجتماعی پویا برای آمران به معروف و ناهیان از منکر ضرورت مییابد. از آنجا که فلسفه ارتباط با مردم و پاسداری از معنویت و تعمیق عبودیت و بندگی و خاکساری حضرت حق، تخلق به اخلاق حسنه است، بنابراین توجه به نکات زیر ضروری میباشد:
۱- پرهیز از رفتارهای متکبرانه
۲- چگونگی مواجهه با آدمهای متکبر و مغرور
۳- نداشتن رفتارهای تهاجمی
۴- نداشتن رفتار خشونتآمیز و بی نزاکت
۵- پرهیز از رفتارهای نامناسب و بی ادبانه
۶- ظاهر شدن در نقش مثبت
۷- رعایت حریم خصوصی افراد
۸- برقراری رابطه دوستانه با مردم
۹- داشتن سیمای جذاب
۱۰- حفظ آرامش خود در هر شرایطی
۱۱- قوی ظاهر شدن در مقابل صاحبان مناسب
۱۲- صبور و سعه صدر
۱۳- خویشتنداری
یکی از عادات مثبتی که باعث میشود سخن و کلام مربی تأثیر بیشتری پیدا کند و تذکرات او نافذ گردد، برخورد متواضعانه با مردم است. مربی با اخلاق، متواضع، زیرا او میداند به عنوان مأموری نجیب، قوی، انسان دوست و قابل احترام میتواند در دلها نفوذ کند. آمران و ناهیان با اخلاق نه تنها خود مغرور نیستند، نحوه برخورد با آدمهای متکبر را هم میدانند. خشونت، پرخاشگری، عصبانیت و جنگ و دعوا مخصوص افراد ضعیفی است که اعتماد به نفس کافی برای یک زندگی سالم روانی ندارند. مهر، عطوفت، احترامگذاری و صمیمیت از ویژگیهای افراد برجسته و سالمی است که شخصیت و روح بزرگی دارند. رفتارهای خشونتآمیز مانع از یک ارتباط سالم سازنده میشود رفتارهای تند و بی نزاکت به روابط بین فردی آسیب میرساند و مانع از هدایت و ارشاد افراد میشود.
به جای خشونت، زور و انتقادهای شکننده، از خوبیها بگوییم. شایسته است ناهیان از منکر، ابتدا نقاط قوت را بگویند سپس تذکر دهند. اگر مربی احترام بگذارد، ستایش کند و مهر بورزد در وظیفه خود موفقتر عمل میکند. در بعضی از موارد تذکر دوستانه و خصوصی مؤثرتر از افشاگری در ملأ عام و در حضور دیگران است. این گونه تذکر، عامل جلب اعتماد طرف و ایجاد روحیه اطمینان و خوشبینی در تذکر دهنده است. حفظ شخصیت و موقعیت افراد و آبروداری به تأثیر سخن بیشتر کمک میکند و اگر مخاطب ما احساس کند که به امر به معروف و نهی از منکر، رسوای عام میگردد، متنفر خواهد شد و هم ممکن است نه تنها ارشاد نشود بلکه از این روی برگرداند. بنابراین یکی از مؤثرترین عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر آن است که ناصح قبل از امر و نهی و نصیحتگویی، احساسات، عواطف و محبت مخاطب را نسبت به موضوع مورد نظر و نسبت به خود شخص ناصح و مهمتر از همه نسبت به خداوند جلب نماید.
مربیان با اخلاق سیمای جذاب دارند. چهره جذاب و پرنفوذ میتواند تأثیر عمیقی بر روی مردم بگذارد. آنها نه تنها باطنی آراسته دارند، ظاهرشان نیز آراسته و مورد قبول جوان است. در هر شرایطی آرامش و خونسردی خود را حفظ میکند و در مقابل صاحبان قدرت قوی ظاهر میشوند. از غیر خدا ترسی ندارند و سعه صدر دارند. صبر از ثمرات ایمان راستین و برخورداری از عزم راسخ و اراده قوی است. با زود رنجی و عصبانیت نمیتوان به اصلاح مردم پرداخت، کسانی که این گونهاند در عمل ناموفقند. صبر و استواری صالحین در راه اصلاح سایرین و تحمل مصائبی که در این خصوص بر آمر به معروف و ناهی از منکر وارد میشود بر میزان اثربخشی امر و نهی میافزاد و در مقابل تندخویی و عصبانیت تأثیر منفی دارد.
۱۰- عدم آشنایی با اصول راهنمایی و مشاوره
راهنمایی به معنی ارشاد و اداره کردن است. پند و اندرز، تذکر لسانی هم جزو راهنمایی میباشد(۱۴).
متربی از طریق راهنمایی: ۱) تواناییهایش را میشناسد؛ ۲) به محدودیتهایش پی میبرد؛ ۳) با امکانات محیطی آشنا میشود؛ ۴) چگونگی برقراری ارتباط درست و همزیستی مسالمتآمیز با دیگران را یاد میگیرد.
آمران و ناهیان با برقراری ارتباط عاطفی و پذیرا، شکل رفتاری کودک را حل میکند و زمینه را برای پذیرش سخن مربی آماده میکنند. مبلغ دین اگر با اصول راهنمایی و مشاوره آشنا نباشد در برقراری ارتباط مؤثر موفق نخواهد بود. راهنمایی به پاسخگویی تفاوتهای فردی از نظر تواناییها و محدودیتها توجه خاطر دارد(۱۵). مربی باید مخاطب خود را بشناسد، روحیات، گرایشات، حساسیتهای سنی، گروهی، شغلی و سیاسی او را با دقت مورد نظر قرار دهد. انتخاب شیوه امر و نهی، کلمات، تعابیر، کیفیت، محتوا و روش بیان باید بر اساس روانشناسی مخاطب باشد. ممکن است با یکی صحبت ابتدائی و اندک، کافی باشد و با دیگری استدلالی ضروری. یکی از زبان احساسی و شاعری متأثر میشود و دیگر از داستان. ناصح زبردست با هر کس به اندازه ظرفیت اندیشه او صحبت میکند. کسانی در امر به معروف و نهی از منکر موفق هستند که تمامی شرایط فردی، اجتماعی متربی را در نظر بگیرند تا کلامشان بیشتر اثر کند. شایسته است مربیان با اصول راهنمایی در اسلام آگاه باشند:
۱- اصل فطرت
انسان دارای یک سری ویژگیهای ذاتی و درونی است که آنها را از جایی نیاموخته، این ویژگیها همگانی هستند و در ابتدا بالقوه بوده و به مرور زمان و بر اثر عوامل و شرایط گوناگون فعلیت پیدا میکنند. انسان دارای فطرتی خدا آشناست و در عمق وجدان خویش به خدای خود آگاهی دارد. راه تربیت او نیز همان راه فطرت است.
۲- اصل کرامت
احترام به شخصیت انسانها از جمله اصولی است که در راهنمایی باید رعایت شود.
۳- اصل اختیار
انسان به مقتضای فطرت الهیاش و به دلیل آن که موجودی چند بعدی است و نیز به اعتبار کرامتی که خداوند برای او مقدر فرموده، موجودی است مختار و کرامت خویش را میتواند با اختیار به دست آورد. بنابراین یکی از اصول راهنمایی، اعتقاد به آزادی و استقلال انسان است. باید شرایط و امکانات را به گونهای فراهم آورد که انسانها با میل و رغبت به اصلاح رفتار خود بپردازند. اگر شکلی از جبرگرایی در ارشاد و اصلاح متربیان وجود داشته باشد مخالف اصل اختیار میباشد و به روابط بین فردی در تذکر لسانی لطمه میزند.
۴- اصل تغییرپذیری
از ویژگیهای مهم انسان “تحول و تطورپذیری ” و “قابلیت شکلگیریهای گوناگون شخصیت ” است. انسان به گونهای آفریده شده که میتواند با آگاهی و آزادی در محدودهای نسبتاً گسترده، راه خود را برگزیند و در همان راه منتخب خود، شخصیت و هویت فکری و اخلاقی و فرهنگی خویش را شکل دهد.
۵- اصل مسئول بودن انسان
این اصل متوجه این امر مهم است که برنامههای راهنمایی و مشاوره باید حاوی مسایل مربوط به مسئولیتها و وظایف انسان در قبال خود، خانواده، اجتماع و جامعه انسانی باشد. انسانها در مقابل یکدیگر مسئول هستند. اگر لغزشی، انحراف و شکلی در رفتار افراد حاصل شود، با کمک هم در اصلاح آنها بکوشند.
۶- اصل کمال جویی انسان
کمال نهایی انسان در رسیدن به قرب ربوبی است. هدف غایی انسان قرب الی الله است، محتوا و روشهای مشاوره و راهنمایی نیز باید بر محور این هدف تشکیل گردد.
۷- اصل توجه به ابعاد وجود انسان
انسان موجودی است چند بعدی، نظیر، ابعاد مادی، معنوی، فکری و عاطفی، فردی، اجتماعی، اخلاقی و هنری و…، برنامهی راهنمایی و مشاوره، باید تمام نیازهای انسان اعم از نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جسمی، عقلی، عاطفی، اخلاقی و معنوی را به طور هماهنگ و متوازن در جهت ارزشهای اسلامی مورد توجه قرار دهد و شکوفایی این ابعاد را در برنامهاش ملحوظ نماید.
۸- اصل تفاوتهای فردی
اصول راهنمایی و مشاوره پاسخگویی به تفاوتهای فردی از نظر تواناییها و محدودیتهاست.
۹- اصل مبتنی بر همکاری و راهنمایی
۱۱- عدم آشنایی با شیوههای جذب متربیان
هر فردی ویژگیهای شخصیتی خاص خود را دارد. برای هر فردی که آمر به معروف و ناهی از منکر میباشد، شایسته است که مخاطب خود را بشناسد تا نیازها و فرانیازهای او را در یابد. بدین ترتیب شیوه جذب جوانان برای مربی روشن میشود و مربی به آسانی میتواند دلها را جذب و آنها را اصلاح نماید. کلیدهای جذب عبارتند از:
۱- سلام دادن
۲- دست دادن
۳- حسن خلق
۴- هدیه و بخشش
۵- آراستگی ظاهری
۶- سکوت
۷- طرح سوال
۸- بی اعتنایی و کنارهگیری
پی نوشت ها :
۹- قرآن کریم، سوره انعام، آیه ۱۰۴.
۱۰- نمسا (۱۳۸۶). دانستنیهای امر به معروف و نهی از منکر، تهران: نیروی مقاومت بسیج سپاه
۱۱- نهجالبلاغه فیض، ص ۱۱۷، ش ۷۰.
۱۲- صحیفه نور، ج ۷، ص ۲۸۵.
۱۳- ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، تحقیق مجدد ابوالفضل ابراهیم، ج ۲۰، ص ۳۳۳.
۱۴- شفیع آبادی، عبدالله (۱۳۸۶). راهنمایی و مشاوره کودک، تهران: سمت.
۱۵- حسینی، سید مهدی (۱۳۶۹). اصول روشهای راهنمایی و مشاوره، تهران: دانشگاه آزاد.
نویسندگان: معصومه ایمان زاده کارشناس ارشد تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت مدرس دانشگاه، علی اصغر ایمانزاده، کارشناس ارشد تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت
منبع : farsnews.com