رساله امام خمینی (ره)
شرایط امر به معروف و نهى از منکر
مسأله ۲۷۹۱- چند چیز شرط است در واجب بودن امر به معروف و نهى از منکر:
اول: آن که کسى که مىخواهد امر و نهى کند، بداند که آنچه شخص مکلف به جا نمىآورد واجب است به جا آورد، و آنچه به جا مىآورد باید ترک کند. و بر کسى که معروف و منکر را نمىداند واجب نیست.
دوم: آن که احتمال بدهد امر و نهى او تأثیر مىکند، پس اگر بداند اثر نمىکند واجب نیست.
سوم: آن که بداند شخص معصیت کار بنا دارد که معصیت خود را تکرار کند، پس اگر بداند یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که تکرار نمىکند واجب نیست.
چهارم: آن که در امر و نهى مفسدهاى نباشد، پس اگر بداند یا گمان کند که اگر امر یا نهى کند ضرر جانى یا عرضى و آبرویى یا مالى قابل توجه به او مىرسد واجب نیست، بلکه اگر احتمال صحیح بدهد که از آن ترس ضررهاى مذکور را پیدا کند واجب نیست بلکه اگر بترسد که ضررى متوجه متعلقان او مىشود واجب نیست، بلکه با احتمال وقوع ضرر جانى یا عرضى و آبرویى یا مالى موجب حرج بر بعضى مؤمنین، واجب نمىشود بلکه در بسیارى از موارد حرام است.
مسأله ۲۷۹۲- اگر معروف یا منکر از امورى باشد که شارع مقدس به آن اهمیت زیاد مىدهد مثل اصول دین یا مذهب و حفظ قرآن مجید و حفظ عقاید مسلمانان یا احکام ضروریه، باید ملاحظه اهمیت شود، و مجرد ضرر، موجب واجب نبودن نمىشود، پس اگر توقف داشته باشد حفظ عقاید مسلمانان یا حفظ احکام ضروریه اسلام بر بذل جان و مال، واجب است بذل آن.
مسأله ۲۷۹۳- اگر بدعتى در اسلام واقع شود مثل منکراتى که دولتها اجرا مىکنند به اسم دین مبین اسلام، واجب است خصوصاً بر علماى اسلام اظهار حق و انکار باطل، و اگر سکوت علماى اعلام موجب هتک مقام علم و موجب اسائه ظن به علماى اسلام شود واجب است اظهار حق به هر نحوى که ممکن است اگر چه بدانند تأثیر نمىکند.
مسأله ۲۷۹۴- اگر احتمال صحیح داده شود که سکوت موجب آن مىشود که منکرى معروف شود یا معروفى منکر شود واجب است خصوصاً بر علماى اعلام اظهار حق و اعلام آن، و جایز نیست سکوت.
مسأله ۲۷۹۵- اگر سکوت علماى اعلام موجب تقویت ظالم شود یا موجب تأیید او گردد یا موجب جرأت او شود بر سایر محرمات، واجب است اظهار حق و انکار باطل اگر چه تأثیر فعلى نداشته باشد.
مسأله ۲۷۹۶- اگر سکوت علماى اعلام باعث شود که مردم به آنها بدگمان شوند و آنها را متهم کنند به سازش با دستگاه ظلم، واجب است اظهار حق و انکار باطل اگر چه بدانند جلوگیرى از محرم نمىشود و اظهار آنها اثرى براى رفع ظلم ندارد.
مسأله ۲۷۹۷- اگر ورود بعض علماى اعلام در دستگاه ظلمه موجب شود که از مفسدهها و منکراتى جلوگیرى شود واجب است تصدى آن امر مگر آن که مفسده اهمى در آن باشد، مثل آن که تصدى آنها باعث سستى عقاید مردم شود یا سلب اعتماد آنها به علما گردد، در این صورت جایز نیست.
مسأله ۲۷۹۸- جایز نیست براى علما و ائمه جماعت تصدّى مدارس دینیه از طرف دولت جائر و اداره اوقاف چنان دولتى چه حقوق خود و طلاب علوم دینیه را از دولت جائر یا از مردم یا از موقوفات بگیرند اگر چه موقوفه خود مدرسه باشد زیرا دخالت دولت جائر در این امور و امثال آن مقدمه است براى هدم اساس اسلام به دستور مستعمرین که در جمیع دول اسلامى اشباه آن اجرا شد یا در شرف اجراست.
مسأله ۲۷۹۹- جایز نیست براى طلاب علوم دینیه دخول در مؤسسات دولتى که به اسم مؤسسات دینیه تأسیس نمودهاند مثل مدارس دینیه که دولتهاى جائر در آنها دخالت مىنمایند، و از متولیان گرفتهاند، و یا متولیان را تحت سلطه و نفوذ خود قرار دادهاند، و آنچه با دست اداره اوقاف یا به تصویب آن به آنها بدهند حرام است.
مسأله ۲۸۰۰- جایز نیست براى طلاب علوم دینیه دخول در مدارس که بعض معممین و ائمه جماعت از طرف دولت جائر و یا با اشاره دولت تصدى نمودهاند چه برنامه تحصیلى از طرف دولت جائر باشد یا از طرف این نحو متصدیان که عمّال دولت جائر هستند، زیرا در این امور نقشه محو آثار اسلام و احکام قرآن کریم کشیده شده است.
مسأله ۲۸۰۱- کسانى که با لباس اهل علم، در این مؤسسات که به اشاره دولت جائر تأسیس شده است وارد شوند، لازم است مسلمانان و متدینین از آنها اعراض کنند و با آنها معاشرت نکنند، و آنها محکوم به عدم عدالت هستند و نماز جماعت با آنها جایز نیست، و طلاق در محضر آنها باطل است، و سهم مبارک امام علیه السلام و سهم سادات عظام را نباید به آنها بدهند، و اگر دادند از ذمّه آنها ساقط نمىشود، و اگر اهل منبر هستند لازم است آنها را دعوت براى منبر نکنند، و در مجالسى که این قبیل اشخاص از طرف دولت جائر براى ترویج باطل و تشریح برنامههاى خلاف اسلام منبر مىروند شرکت نکنند.
مسأله ۲۸۰۲- در تصدى این نحو معممین که عُمّال ظَلَمه هستند، مفاسد عظیمهاى است که به تدریج آثار آن ظاهر خواهد شد، و لهذا نباید مسلمانان به عذرهایى که آنها براى تصدى مىآورند اعتنا کنند و علماى اعلام نیز لازم است آنها را از حوزههاى خود اخراج نمایند و با آنها معاشرت نکنند، و بر کافه علماى اعلام و طلاب علوم دینیه و خطباى محترم و سایر طبقات مطلع از دسایس عمال اجانب لازم است این اشخاص فاسق فاسد را به ملت معرفى کنند، و مردم را از شر آنها بر حذر دارند.
مسأله ۲۸۰۳- اگر به واسطه قراینى ظن حاصل شد که شخص متصدى که به لباس اهل علم است مؤسسه را از طرف دولت جائر تصدى نموده است لازم است که به مفاد مسأله ۲۸۰۱ با آنها عمل شود یا آن که برائت او ثابت شود.
مراتب امر به معروف و نهى از منکر
مسأله ۲۸۰۴- براى امر به معروف و نهى از منکر مراتبى است، و جایز نیست با احتمال حاصل شدن مقصود از مرتبه پایین، به مراتب دیگر عمل شود.
مسأله ۲۸۰۵- مرتبه اول آن که با شخص معصیت کار طورى عمل شود که بفهمد براى ارتکاب او به معصیت، این نحو عمل با او شده است، مثل این که از او رو برگرداند، یا با چهره عبوس با او ملاقات کند، یا ترک مراوده با او کند و از او اعراض کند به نحوى که معلوم شود این امور براى آن است که او ترک معصیت کند.
مسأله ۲۸۰۶- اگر در این مرتبه درجاتى باشد لازم است با احتمال تأثیر درجه خفیفتر، به همان اکتفا کند، مثلًا اگر احتمال مىدهد که با ترک تکلم با او، مقصود حاصل مىشود، به همان اکتفا کند و به درجه بالاتر، عمل نکند، خصوصاً اگر طرف شخصى است که این نحو عمل موجب هتک او مىشود.
مسأله ۲۸۰۷- اگر اعراض نمودن و ترک معاشرت با معصیت کار موجب تخفیف معصیت مىشود یا احتمال بدهد که موجب تخفیف مىشود، واجب است اگر چه بداند موجب ترک بکلّى نمىشود، و این امر در صورتى است که با مراتب دیگر، نتواند از معصیت جلوگیرى کند.
مسأله ۲۸۰۸- اگر علماى اعلام احتمال بدهند که اعراض از ظلمه و سلاطین جور، موجب تخفیف ظلم آنها مىشود، واجب است اعراض کنند از آنها، و به ملت مسلمان بفهمانند اعراض خود را.
مسأله ۲۸۰۹- اگر مراوده و معاشرت علماى اعلام با ظلمه و سلاطین جور، موجب تخفیف ظلم آنها شود، باید ملاحظه کنند که آیا ترک معاشرت اهم است- زیرا ممکن است معاشرت موجب سستى عقاید مردم شود، و موجب هتک اسلام و مراجع اسلام شود- یا تخفیف ظلم، پس هر کدام اهم است، به آن عمل کنند.
مسأله ۲۸۱۰- اگر معاشرت و مراوده علماى اعلام با ظلمه، خالى از مصلحت راجحه ملزمه باشد، نباید معاشرت کنند، زیرا این امر موجب اتهام آنها خواهد شد.
مسأله ۲۸۱۱- اگر ارتباط علماى اعلام با ظلمه، موجب تقویت آنها شود یا موجب تبرئه آنها پیش افراد بىاطلاع شود، یا موجب جرأت آنها گردد، یا موجب هتک مقام علم شود، واجب است ترک آن.
مسأله ۲۸۱۲- کسانى که ترویج مقاصد ظلمه را مىکنند و کمک به جشنها و معاصى و ظلم آنها مىکنند از قبیل بعض تجار و کسبه، لازم است بر مسلمانان که آنها را نهى کنند، و اگر تأثیر نکرد، از آنها اعراض کنند و با آنها معاشرت و معامله نکنند.
مسأله ۲۸۱۳- مرتبه دوم از امر به معروف و نهى از منکر، امر و نهى به زبان است، پس با احتمال تأثیر و حصول سایر شرایط گذشته، واجب است اهل معصیت را نهى کنند، و تارک واجب را امر کنند به آوردن واجب.
مسأله ۲۸۱۴- اگر احتمال بدهد که با موعظه و نصیحت، معصیت کار ترک مىکند معصیت را، لازم است اکتفا به آن، و نباید از آن تجاوز کند.
مسأله ۲۸۱۵- اگر مىداند که نصیحت تأثیر ندارد، واجب است با احتمال تأثیر امر و نهى الزامى کند، و اگر تأثیر نمىکند مگر با تشدید در گفتار و تهدید بر مخالفت، لازم است لکن باید از دروغ و معصیت دیگر احتراز شود.
مسأله ۲۸۱۶- جایز نیست براى جلوگیرى از معصیت، ارتکاب معصیت مثل فحش و دروغ و اهانت، مگر آن که معصیت، از چیزهایى باشد که مورد اهتمام شارع مقدس باشد و راضى نباشد به آن به هیچ وجه، مثل قتل نفس محترمه، در این صورت باید جلوگیرى کند به هر نحو ممکن است.
مسأله ۲۸۱۷- اگر عاصى ترک معصیت نمىکند مگر به جمع ما بین مرتبه اولى و ثانیه از انکار، واجب است جمع به این که هم از او اعراض کند، و ترک معاشرت نماید و با چهره عبوس با او ملاقات کند، و هم او را امر به معروف کند لفظاً و نهى کند لفظاً.
مسأله ۲۸۱۸- مرتبه سوم توسل به زور و جبر است، پس اگر بداند یا اطمینان داشته باشد که ترک منکر نمىکند یا واجب را به جا نمىآورد مگر با اعمال زور و جبر، واجب است لکن باید تجاوز از قدر لازم نکند.
مسأله ۲۸۱۹- اگر ممکن شود جلوگیرى از معصیت به این که بین شخص و معصیت حایل شود و با این نحو مانع از معصیت شود، لازم است اقتصار به آن اگر محذور آن کمتر از چیزهاى دیگر باشد.
مسأله ۲۸۲۰- اگر جلوگیرى از معصیت توقف داشته باشد بر این که دست معصیت کار را بگیرد یا او را از محل معصیت بیرون کند یا در آلتى که به آن معصیت مىکند تصرف کند، جایز است، بلکه واجب است عمل کند.
مسأله ۲۸۲۱- جایز نیست اموال محترمه معصیت کار را تلف کند مگر آن که لازمه جلوگیرى از معصیت باشد، در این صورت اگر تلف کند ضامن نیست ظاهراً، و در غیر این صورت، ضامن و معصیت کار است.
مسأله ۲۸۲۲- اگر جلوگیرى از معصیت توقف داشته باشد بر حبس نمودن معصیت کار، در محلى یا منع نمودن از آن که به محلى وارد شود، واجب است، با مراعات مقدار لازم و تجاوز ننمودن از آن.
مسأله ۲۸۲۳- اگر توقف داشته باشد جلوگیرى از معصیت، بر کتک زدن و سخت گرفتن بر شخص معصیت کار، و در مضیقه قرار دادن او جایز است، لکن لازم است مراعات شود که زیادهروى نشود، و بهتر آن است که در این امر و نظیر آن اجازه از مجتهد جامع الشرایط گرفته شود.
مسأله ۲۸۲۴- اگر جلوگیرى از منکرات و اقامه واجبات موقوف باشد بر جرح و قتل، جایز نیست مگر به اذن مجتهد جامع الشرایط با حصول شرایط آن.
مسأله ۲۸۲۵- اگر منکر از امورى است که شارع اقدس به آن اهتمام مىدهد و راضى نیست به وقوع آن به هیچ وجه، جایز است دفع آن به هر نحو ممکن باشد، مثلًا اگر کسى خواست یک شخص را که جایز القتل نیست بکشد باید از او جلوگیرى کرد، و اگر ممکن نیست دفاع از قتل مظلوم مگر به قتل ظالم، جایز است بلکه واجب است، و لازم نیست از مجتهد اذن حاصل نماید. لکن باید مراعات شود که در صورت امکان جلوگیرى به نحو دیگرى که به قتل منجر نشود به آن نحو عمل کند، و اگر از حد لازم تجاوز کند معصیت کار و احکام متعدّى بر او جارى خواهد شد.(۱)
وجوب امر به معروف و نهی از منکر
هر یک از امر و نهی در اینجا به واجب و مستحب تقسیم میشود ، پی هر آنچه از نظر عقل یا شرع واجب است ، امر به آن واجب ، و هر چه از نظر عقل قبیح یا در شرع حرام است نهی از آن واجب است ، و آنچه مستحب است امر به آن نیز مستحب ، و آنچه مکروه است نهی از آن مستحب است.
اگر عده ای، که به اندازه نیاز نیستند در پی برپایی واجبی بر آیند ، و بقیه اقدام نکنند و افراد حاضر نتوانند بقیه را جمع کنند و وجوب از آنان ساقط میشود و گناه به گردن متخلفین خواهد بود.
امر کننده و نهی کننده بداند که آنچه را مکلف ترک کرده معروف است و آنچه را مرتکب شده منکر است.بنابر این بر جاهل به معروف منکر امر و نهی واجب نیست و در اینجا علم ، شرط وجوب است مانند استطاعت در حج. (۲)
وجوب یادگیری شرایط امر و نهی
یادگیری شرایط امر به معروف و نهی از منکر و موارد وجوب و جواز و عدم آن واجب است تا در امر و نهی خود مرتکب منکر نشود اگر امرو نهی در موردی نسبت به بعضی باعث ضعف و سستی دین ( هر چند نزد غیر او) شود ، جایز نیست ، بویژه اگر فقط احتمال تلثیر در بین باشد مگر اینکه مورد ، با اهمیت و مهم باشد و پیداست که موارد فرق میکند.
گمان به بی تاثیری هر چند قوی باشد ، موجب سکوت وجوب نیست ، پس هر گاه احتمال قابل اعتنا پیش عقلا در بین باشد واجب است.
اگر سکوت علامای دین و پیشوایان مذهب مورد تقویت و تائید ظالم باشد « العیاذ بالله » سکوت آنان حرام و اظهار حقایق بر آنان واجب است ، هر چند در از بین بردن ستم موثر نباشد.(۳)
