استراتژی قرآن در مواجهه با انحرافات و منکرات اجتماعی

انحرافات اجتماعی گاه متوجه فرد است، هرچند ممکن است، به واسطه آن آسیب‎هایی متوجه جامعه شود. مثلاً قتل بی‎گناه یا سرقت از منزل شخصی، امنیت جامعه را هم مورد تهدید قرار می دهد. در این موارد، برای دفع جرم، دفاع فردی از اهمیت بالایی برخوردار است، چه اینکه دفاع اجتماعی هم مفید و لازم است. اما گاهی انحراف به طور مستقیم متوجه جامعه بوده و امنیت ارزش‎های جامعه یا امنیت جان‎ها، نوامیس، حرمت‎ها و اموال مسلمین را به خطر می‎اندازد. در این موارد مسئولیت بیشتر متوجه عموم افراد و گروه ‎ها بوده و دفاع اجتماعی کارسازتر است، چه اینکه سازمان‎های رسمی نظارت هم مسئولیت دارند.
دفاع اجتماعی عکس‎العملی می باشد که در قالب امر به معروف و نهی از منکر در مقابل کجروی صورت می‎گیرد. امر به معروف و نهی از منکر از جایگاه، اهمیت و نقش چشمگیری برخوردار است که به آن اشاره خواهد شد. امر به معروف و نهی از منکر گاه در مقوله پیشگیری مطرح می گردد و از عناصر آن به شمار می‎آید، زیرا با سفارش و توصیه همگانی به رفتارهای پسندیده و با نهی از منکر، از ارتکاب کجروی در آتیه پیشگیری می‎شود و گاه این عنصر از عوامل مقابله با کجروی محسوب می‎شود، زیرا منکرات فعلی و موجود را دفع و طرد می‎کند.
دفاع اجتماعی از کجروی‎ها، نیازمند انگیزه دگردوستانه است تا افراد مصالح و مفاسد جامعه و همنوعان را مصالح و مفاسد خود بدانند و احساس مسئولیت کنند. قرآن کریم به شکل زیبائی لزوم مسئولیت‎پذیری مسلمانان را، در مقوله امر به معروف و نهی از منکر ترسیم کرده است. در بخشی از سوره آل‎عمران، در ابتدا شکل مطلوب و آرمانی زندگی، در دو بعد فردی و اجتماعی چنین بیان شده است: «یا ایها الذین امنوا اتقوا الله حقّ تقاته و لا تموتنّ الاّ و انتم مسلمون»،[۱] «ای کسانی که ایمان آوردید، آن طور که شایسته پرهیز و مراعات جانب خداست، رعایت کنید و هرگز جز بر اسلام نخواهید مرد.» پیام آیه شریفه، ارائه حیات و ممات آرمانی در زندگی فردی است و اما از جهت اجتماعی، چنین فرمودند: «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفّرقوا»«جملگی به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرق نشوید.» آن‎گاه مسلمانان را به یاد گذشته تلخ و تاریکشان می اندازد که چطور دشمن یکدیگر بوده و بر لبه پرتگاه آتش جهنم قرار داشتند و خداوند آن عداوت را به اخوت تبدیل کرد: «فأصبحتم بنعمته اخواناً» و آن هلاکت و سقوط را از شما دفع کرد: «فأنقذکم منها.»[۲]
سپس در پایان این بخش از آیات، برای حفظ و ماندگاری وضع کنونی مسلمانان که از نعمت اخوت و نجات از هلاکت برخوردارند، یک راهکار نشان می دهد: «ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون»،[۳] «باید از بین شما جمعی باشند (تا دیگران را) به خیر دعوت نموده، به معروف امر و از منکر نهی نمایند و آنها همان رستگارانند.» بنابراین دعوت و تبلیغ به خیر، امر به معروف و نهی از منکر شیوه لازم و بایسته‎ای است که از طریق آنها سلامت جامعه و سعادت جمعی مسلمین حفظ می‎شود.
با توجه به آیات فوق می‎توان چنین اظهار داشت که اگر مسلمانان این نکته را در نظر بگیرند که فقدان قرآن و سنّت در زندگی چه عوارض خطرناکی به دنبال خواهد داشت که قرآن از آن به عداوت و هلاکت یاد کرده است، قهراً هیچ گاه از قرآن و سنت فاصله نخواهند گرفت، لذا چاره‎ای جز تمسک به آن در همه مقولات انسانی نمی‎بینند. همچنین با مراجعه و تمسک علمی به قرآن، بین مسلمانان رابطه اخوت شکل می گیرد و وقتی این نگرش ایجاد گردید، احساس مسئولیت نسبت به یکدیگر شکل می‎گیرد و قرآن به این دو نکته چنین اشاره فرموده است: «انّما المومنون اخوه فأصلحوا بین اخویکم»،[۴] «همانا مومنین برادر یکدیگرند، پس بین برادرانتان صلاح و سازش ایجاد کنید.»
امت اسلامی در قرآن به عنوان بهترین امت معرفی شده است و قطعاً باید حکمتی در این داوری باشد. خداوند متعال حکمت آن را سه چیز بیان می‎کند: امر به معروف، نهی از منکر و ایمان به خدا: «کنتم خیر امّه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله»،[۵] تعبیر این سه ویژگی به لفظ «مضارع»، خبر از لزوم استمرار آنها در بین مومنین می‎دهد. از این‎رو، هر زمانی که این خصوصیات کمرنگ شود، به همان مقدار فضیلت آن جامعه، نزد خدا کاسته می‎گردد و در نقطه مقابل استمرار آنها فرهنگ خاص خود را می‎سازد و الزامات خود را در مقابله با کجروی‎ها اعمال می‎نماید. گاه ممکن است، برخی چنین تصور کنند که عمل به وظائف فردی و پایبندی به لوازم فردی ایمان به خدا کافی است. مثل نمازخواندن، دروغ گفتن و دیگر واجبات فردی دینی را انجام دادن و چه نیازی است که انسان به فکر انحرافات اجتماعی دیگران باشد، چون هرکسی نتیجه عمل خویش را می‎بیند!
قرآن کریم این منطق را رد می‎کند؛ لذا از گروهی نام می‎برد که هرچند خود از ناهنجاری‎ مبرا بودند اما دیگران را از منکرات باز نمی‎داشتند و دلیل آنها این بود که خدا خود آنها را تنبیه خواهد کرد. در مقابل عده‎ای دیگر این منطق را رد کرده و چنین اظهار داشتند: «قالوا معذره الی ربکم و لعلهم یتقون»،[۶] «گفتند تا (برای ما) عذر و حجتی نزد پروردگارتان حاصل آید و بلکه آنها پروا کنند.» این گروه که نهی از منکر می‎کردند با توجه به تجاوز و فسق عمدی منحرفین و عدم پذیرش ممانعت آنها از ارتکاب منکر، باز از تأثیر پند و اندرز خود مأیوس نشدند بلکه خود را موظف به انجام آن دانسته و چنین کاری را تحصیل عذر و حجت برای خویش نزد خدا قلمداد می‎کردند.[۷]
اقامه امر به معروف و نهی از منکر، دفاع از جامعه است، لذا از رسول خدا (ص) نقل شده است که اگر معصیت مخفیانه انجام گیرد، فقط به عاملش ضرر می‎زند ولی اگر آشکارا صورت بگیرد و کسی هم برای دفع و تغییر آن برنخیزد، ضررش متوجه کل جامعه می‎گردد.[۸]
پیامد دفاع اجتماعی
پیامد دفاع اجتماعی، یعنی امر به معروف و نهی از منکر[۹] به قرار ذیل می باشد:
– تأمین ثبات ارزش‎ها در جامعه و توسعه آن؛ حتی برای کسانی که خود به مقابله با کجروی برمی‎خیزند و بی‎تفاوت نیستند.
– تضمین کننده استمرار فشار هنجاری در جامعه و مانع سهل‎الوصول بودن ناهنجاری‎ها.
– نوعی مجازات چهره به چهره و عاجل، از تبهکارانی که علیرغم فشار هنجاری، دست به هنجارشکنی می‎زنند.
ترک امربه معروف و نهی از منکر، علاوه براینکه عقوبت الهی را در بردارد پیامدهای آن در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز قابل بررسی می‎باشد که به بعضی از این ابعاد در قرآن کریم و روایات اشاره می‎گردد:
عقوبت و مذمت الهی: «لولا ینهیهم الربانیون و الأحبار عن قولهم الأثم و اکلهم السحت لبئس ما کانوا یصنعون»،[۱۰] «چرا علما و احبار آنها را از گفتار گناه و خوردن حرام باز نمی‎داشتند، چه بد عمل کردند؟!»
امام رضا (ع) از رسول خدا (ص) نقل می‎کنند: «اذا امّتی تواکلت الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر فلیأذنوا بوِقاعٍ من‎الله تعالی»،[۱۱] «وقتی امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر واگذاشتند، پس آماده جنگ با خدا و نزول بلایی شدید از او باشند.»
تسلّط اشرار و فرومایگان بر جامعه: امیرالمؤمنین علی (ع) در وصیت به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام فرمود: امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که در غیر این صورت اشرار بر شما مسلّط می‎شوند و بعد از آن هرچه دعا کنید، مستجاب نمی‎شود.[۱۲] مشابه این روایت از امام رضا (ع) هم نقل شده است.[۱۳]
تغییر ارزش‎های اسلامی در جامعه: با ترک امر به معروف و نهی از منکر، به طور علنی واجبات در جامعه ترک و محرمات انجام خواهد شد، در نتیجه به تعبیر رسول خدا (ص) آسیب آن متوجه عموم و کل جامعه می‎شود.[۱۴] امام صادق (ع) در توضیح این فرمایش رسول خدا (ص) چنین فرمود: «و ذلک انّه ینلّ بعمله دین‎الله و یقتدی به اهل عداوه الله»،[۱۵] «زیرا او با عمل خود (ارتکاب گناه در ملأ عام و عدم منع او از ناحیه دیگران) دین خدا را خوار می‎کند و دشمنان خدا به او اقتدا خواهند کرد.»
بنابراین هرگاه گناه و ناهنجاری به صورت آشکار در جامعه انجام گیرد و کسی با امر به معروف و نهی از منکر به دفاع برنخیزد، خرده فرهنگ‎های منحرف و معارض از این فرصت استفاده کرده و مشابه آن ناهنجاری را در جامعه دامن می‎زنند و دین خدا و فرهنگ جامعه اسلامی را در معرض تغییر و نابودی قرار می‎دهند. از این رو، معلوم می‎گردد که چرا امر به معروف و نهی از منکر به عنوان واجب کفایی بر همگان لازم است، زیرا بروز ناهنجاری و گناه علنی در جامعه اگر با دفاع اجتماعی روبرو نشود، آسیبش متوجه کل جامعه می‎گردد و روح و حیات جامعه‎اسلامی را که همان دین است، در معرض ذلت و خواری قرار می‎دهد.
بیماری و آسیبی که هنوز جامعه اسلامی ما، به آن مبتلا است، این است که چه بسا نسبت به برخی از واجبات فردی مثل نماز، روزه و امثال آن به شدت اهل تحفّظ و احتیاط هستیم تا یقین به فراغت ذمه از تکلیف حاصل شود، اما در فریضه مهمی چون امر به معروف و نهی از منکر که به تعبیر امام باقر (ع)، «فریضه بزرگ» است و برپایی سایر واجبات به آن وابسته است،[۱۶] از آن احتیاط‎ها خبری نیست بلکه گاه با غفلت و تغافل از آن می‎گذریم.
امروزه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ما متولی خاص ندارد. در عین اینکه این تکلیف متوجه همگان است، اما نهادینه نشده است. نهادینه کردن آن متولیان خاص لازم دارد. بسیاری از نهادها، مراکز و نخبگانی که می‎توانند این نقش را داشته باشند خود نیازمند آسیب‎شناسی در ایفای درست نقش خویش هستند. باید تلاش‎ها، سرعت عمل و جهت‎گیری‎های نهادهای مختلف سیاسی و فرهنگی کشور و نیز بسیاری از شخصیت‎ها و نخبگان دینی، سیاسی و فرهنگی و همچنین عملکرد رسانه‎های مختلف را در زمینه امر به معروف و نهی از منکر مورد نقد و ارزیابی قرار داد که این امر مهم در گرو تأسیس یک نهاد مستقل و متولیان ویژه‎ای برای نهادینه کردن امر به معروف و نهی از منکر است.
پی نوشت ها:
[۱]- آل عمران، ۱۰۲٫
[۲]- همان، ۱۰۳٫
[۳]- همان.
[۴]- همان، ۱۰۴٫
[۵]- حجرات، ۱۰٫
[۶]- آل عمران، ۱۱۰٫
[۷]- اعراف، ۱۶۴٫
[۸]- رک. طباطبایی، ج۸ ، صص ۲۹۵-۲۹۴٫
[۹]- حر عاملی، ج ۱۱، ح ۱، ص ۴۰۷٫
[۱۰]- مائده، ۶۳٫
[۱۱]- کلینی، ج۵، ح ۱۳، ص ۵۹٫
[۱۲] – نهج‎البلاغه، نامه ۴۷ (وصیت‎ آن حضرت به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام)
[۱۳] – حر عاملی، ج۱۱، ح ۴، ص ۳۹۴٫
[۱۴] – همان، ح ۱، ص ۴۰۷٫
[۱۵] – همان.
[۱۶] – حرعاملی، ج۱۱، ح ۶، ص ۳۹۴٫

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه