مدت زمان باقی مانده از بروزرسانی و تکمیل شدن کامل وب سایت
روز
ساعت
دقیقه
ثانیه

اندیشه ای منظم در امر به معروف و نهی از منکر

اندیشه ای منظم در امر به معروف و نهی از منکر

آیین مقدس اسلام در کنار دیگر برنامه‌های فردی و اجتماعی خود، از پیروانش می­‌خواهد که نسبت به آن‌چه از دیگران می­‌بینند بی­‌تفاوت نباشند بلکه آن‌ها را به سوی خوبی­‌ها فرا خوانده و از بدی‌ها باز دارند. این دو وظیفه اساسی، امر به معروف و نهی از منکر نام دارد.

فهرست مندرجات

۱ – معنای لغوی امر

۲ – معنای لغوی نهی

۳ – معنای لغوی معروف

۴ – معنای لغوی منکر

۵ – معنای اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر

۶ – شناخت معروف و منکر

۷ – اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

       ۷.۱ – امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

       ۷.۲ – ب) امر به معروف و نهی از منکر در روایات

       ۷.۳ – امر به معروف ونهی از منکر در کلام بزرگان

              ۷.۳.۱ – شهید اول

              ۷.۳.۲ – محقق حلی

              ۷.۳.۳ – حضرت امام خمینی(ره)

              ۷.۳.۴ – مقام معظم رهبری(مدظله العالی)

۸ – دایره امر به معروف و نهی از منکر

۹ – وظایف آمرین به معروف و ناهین از منکر

۱۰ – شرایط امر به معروف و نهی از منکر

۱۱ – مراتب امر به معروف و نهی از منکر

۱۲ – شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر

۱۳ – آداب امر به معروف و نهی از منکر

۱۴ – آثار امر به معروف و نهی از منکر

       ۱۴.۱ – آثار فردی

       ۱۴.۲ – آثار اجتماعی

۱۵ – علل مهجوریت و ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱۶ – پیامد های ترک امر به معروف و نهی از منکر

       ۱۶.۱ – آثار فردی ترک امر به معروف و نهی از منکر

       ۱۶.۲ – آثار اجتماعی ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱۷ – پانویس

۱۸ – منبع

معنای لغوی امر

امر در لغت دو معنی دارد؛ یکی کار که جمع آن امور است [۱] و دیگری دستور و طلب که جمع آن اوامر است. [۲]

معنای لغوی نهی

نقیض امر، نهی [۳] به معنای زجر و منع [۴] است.

معنای لغوی معروف

معروف از ماده «عرف» به معنای شناخته شده [۵]

معنای لغوی منکر

منکر از ماده «نکر» به معنی ناشناخته است. [۶]

معنای اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر

امر در اصطلاح، اسمی است برای هر کاری که با عقل و شریعت نیکو شناخته شده [۷] و منکر، ضد معروف و هر کاری است که عقل‏ها و خردهای سلیم، زشتی آن را حکم می­‌کند یا این‌که عقل‏ها در زشتی و خوبی آن کار سکوت می‌کنند، سپس دین و شریعت بدی و زشتی آن را بیان می­‌کند. [۸] پس امر به معروف یعنی فرمان دادن به نیکی و نهی از منکر، باز داشتن از بدی و ناپسندی است. [۹]

شناخت معروف و منکر

بهترین راه شناخت معروف و منکر، مراجعه به شرع مقدّس و عقل سلیم است. بر این اساس هر چیزی را که شارع مقدس به آن امر کرد و مردم را به انجام آن تشویق نمود، آن چیز «معروف» و هرگاه شارع مقدّس، از چیزی نهی کرد و مردم را از انجام آن سرزنش نمود، آن چیز منکر است [۱۰] و هم‌چنین می­‌توان برای شناخت معروف و منکر از عقل سلیم بهره برد.

از انواع معروف می­‌توان به امور واجب و مستحب از قبیل ایمان، احیای مراکز دینی و مساجد، یتیم نوازی و… [۱۱]و از انواع منکر به امور حرام و مکروه از قبیل غیبت، دروغ و… [۱۲]اشاره داشت.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

← امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

در قران آیات زیادی وجود دارد که به روشنی، جایگاه امر به معروف و نهی از منکر را یاد آوری می­‌کند. در این‌جا بنا به اهمیت این دو حکم الهی و نیز بهره­‌مند شدن از چشمه جوشان قرآن، به چند آیه اشاره می­‌شود:

۱- «وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَْیرِْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمَْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند» [۱۳]

۲- «کُنتُمْ خَیرَْ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ ءَامَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکاَنَ خَیرًْا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثرَُهُمُ الْفَاسِقُونَ؛ شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده‏اند (چه این‌که) امر به معروف و نهی از منکر می‏کنید و به خدا ایمان دارید» [۱۴]

۳- «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الجَْاهِلِینَ؛ (به هر حال) با آن‌ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‏ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان.» [۱۵]

۴- «التَّئبُونَ الْعَبِدُونَ الحَْمِدُونَ السَّئحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الاَْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ الحَْفِظُونَ لحُِدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ… آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود(و مرزهای) الهی،(مؤمنان حقیقی‏اند) و بشارت ده به(اینچنین) مؤمنان!» [۱۶]

← ب) امر به معروف و نهی از منکر در روایات

در روایات از پیامبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) توصیه­‌های زیادی به امر به معروف و نهی از منکر می­‌شود که خود بیانگر اهمیت آن است.

۱-پیامبر(ص) فرمود: ای مردم پیش از مردن توبه کنید و… امر به معروف کنید تا محفوظ بمانید. نهی از منکر کنید تا یاری شوید. [۱۷]

۲-امام محمد باقر(ع) فرمود: امر به معروف و نهی از منکر، دو آفریده از آفریده‏های خداوندند، کسی که آن دو را یاری کند (موجبات این دو امر مهم را فراهم سازد) خداوند او را عزیز نماید و کسی که آنها را ترک کند خداوند عزّ و جل ذلیل و خوارش گرداند. [۱۸]

۳-دره بن ابی لهب گوید: شخصی خدمت پیغمبر اکرم(ص) آمد در حالی که حضرت بر منبر بود پرسید: یا رسول اللَّه بهترین مردم کیست؟ فرمود آن‌که مردم را امر به معروف و نهی از منکر کند و آنها را از خدا بترساند و به او علاقه‏مند سازد. [۱۹]

۴-امام علی(ع) فرمودند: امر کردن به معروف افضل عمل‌های آفریدگان است. [۲۰]

← امر به معروف ونهی از منکر در کلام بزرگان

تمامی علماء و بزرگان درباره امر به معروف و نهی از منکر بحث‌های جامعی نموده­‌اند که ما به عنوان نمونه، فرمایشات چند نفر از این دانشمندان را ذکر خواهیم کرد:

←← شهید اول

امر به معروف و نهی از منکر عقلا و نقلا واجب است و بر فرض که واجب عینی نباشد، واجب کفایی است. [۲۱]

←← محقق حلی

امر به معروف و نهی از منکر واجب است به اجماع فقهاء و مسلمین. [۲۲]

←← حضرت امام خمینی(ره)

اقوی آن است که وجوب امر به معروف و نهی از منکر کفائی است؛ یعنی اگر کسی در موردی این مهم را انجام داد از دیگران ساقط می­‌شود وگرنه همه مردم که در آن مورد سکوت کرده­‌اند همه واجب الهی را ترک کرده­‌اند. [۲۳]

←← مقام معظم رهبری(مدظله العالی)

مسئله امر به معروف، تکلیف همیشگی مسلمانهاست. جامعه اسلامی با امر به معروف و نهی از منکر زنده می­‌ماند. قوام حکومت اسلامی به امر به معروف و نهی ازمنکراست. [۲۴]

در اهمیت این موضوع همین بس که حفظ دین در همه ابعادش به اجرای آن بستگی دارد و حساب امر به معروف و نهی از منکر از حساب نماز و روزه و حج جدا است؛ زیرا آنها ضرری به منافع و هوس‌های دیگران نمی­زند و لذا کسی مخالفتی با آنها ندارد اما نهی از منکر مخالفت با انحرافات و هوس‌های مردم است و قهرا گروهی در مقابل آن مقاومت می­‌کنند.

دایره امر به معروف و نهی از منکر

برخلاف تصور بعضی که امر و نهی را مربوط به تذکرات فردی در گناهان شخصی می­‌دانند، این دو واجب در مداری به وسعت تمام دین در حرکت هستند. لذا تمام عرصه­‌های موجود در جامعه میدان امر به معروف و نهی از منکر است. در روایتی آمده است:

«بهما تقام الفرائض» یعنی قوام واجبات به امر به معروف ونهی از منکر است. [۲۵]

وظایف آمرین به معروف و ناهین از منکر

۱-نیتش را برای خدا خالص کند و از او مدد بخواهد.

۲-آگاهی به شروط امر به معروف ونهی از منکر داشته باشد و معروف و منکر را بشناسد.

۳- سخنش منطقی و کلامش ساده و مختصر و مفید باشد. [۲۶]

۴-خودش عامل به معروف و تارک منکر باشد و به عیبهای خودش متوجه باشد.

۵- با تفاوتهای اخلاقی و روحی مردم آشنا باشد.

۶- نصیحت­گر مردم باشد و با آنها با مدارا و رفاقت رفتار کنند.

۷- در این امر شکیبا باشد و قضاوت عجولانه نداشته باشد.

۸- دارای اعتدال و میانه روی باشد. [۲۷]

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

غالب فقیهان و متکلمان برای این فریضه چهار شرط زیر را برشمردند:

۱- آمر و ناهی، معروف و منکر را بشناسند.

۲- آمر و ناهی احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منکر را بدهند.

۳- تارک معروف و عامل به منکر بر ادامه شیوه خود اصرار داشته باشد.

۴- امر به معروف و نهی از منکر موجب ضرر و مفسده‌ای نباشد [۲۸]

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله متصور شده است:

۱- انکار قلبی؛ یعنی ناراحتی خود را از منکر آشکار کند؛ چهره در هم کشیدن، روی گرداندن، ترک رفت وآمد و…

۲- انکار زبانی؛ یعنی اگر می­‌داند از مرحله اول نتیجه نمی­‌گیرد باید با زبان نرم، او را متوجه خطایش کنند و در صورت عدم تأثیر، بایستی با لحن آمرانه امر و نهی کند و در هر حال رعایت درجات تندی را بنماید و در این امر و نهی مرتکب خلاف نشود. [۲۹]

۳- اقدام عملی؛ گاه ممکن است منکر چنان ریشه­‌دار شده باشد که نیازمند عمل باشد. منتهی مراحل را باید در نظر گرفت و از مرحله سبکتر باید شروع کرد؛ مانند شکستن آلات لهو و لعب، ریختن شراب، گرفتن مال مغصوب و… [۳۰]

لازم به ذکر است در جامعه اسلامی اجرای عملی امر به معروف و نهی از منکر در صورت نیاز به برخورد فیزیکی از وظایف حکومت اسلامی است که در غیر این صورت بی­‌نظمی اجتماعی ایجاد می‌شود.

شیوه­‌های امر به معروف و نهی از منکر

برترین روش‌ها در امر به معروف ونهی از منکر، روش‌هایی است که اولیای الهی در ارشاد ملت‌ها به کار گرفته­‌اند و به وسیله آن توانسته­‌اند از مردمی با بدترین خصوصیات اخلاقی انسان‌های ارزشمند بسازند.

اهم این روش‌ها عبارتند از:

۱- هماهنگی در گفتار و رفتار؛ یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ•کَبرَُ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفْعَلُونَ. [۳۱]

۲- احترام به شخصیت افراد.

۳- پرهیز از افراط در تندی و بد زبانی؛ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَهِ یَشِبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجَهِ. [۳۲]

۴- جلب اعتماد؛ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِیَّهٌ فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ. [۳۳]

۵- احترام به عقاید دیگران. [۳۴]

آداب امر به معروف و نهی از منکر

در هر کاری آدابی نهفته است و این آداب در امر به معروف و نهی از منکر به شرح ذیل است:

۱- تجسس نکند؛ از دخالت در زندگی خصوصی مردم بپرهیزد که این کار خود امری حرام است.

۲- صبور باشد. زیرا ریشه کنی منکر به سرعت ممکن نیست. [۳۵]

۳-قطع رحم نکند؛ باید دانست که دستورات اسلام مکمل یکدیگرند و اجرای هیچ یک نباید مانع اجرای دیگر فرایض شود.

۴- پرده دری نکند.

۵- خود را فراموش نکند.

آثار امر به معروف و نهی از منکر

← آثار فردی

۱- نجات از قهر خدا با ناراحت شدن از انجام منکر؛ امیرالمؤمنین(ع): هر کس منکری را دید و قلبا از آن ناراحت شد، همانا از قهر خدا نجات پیدا کرده است. [۳۶]

۲- رسیدن به واقعیت الطاف الهی؛ امام علی(ع): هر کس با شمشیر و قوت برای عزت کلمهالله قیام کند، به واقعیت الطاف الهی رسیده است. [۳۷]

۳- می توان با امر به معروف و نهی از منکر بهترین مردم به شمار آمد؛ پیامبر اکرم(ص): بهترین مردم کسی است که مردم را به معروف دعوت کند. [۳۸]

۴- خلیفه خدا در روی زمین بودن؛ پیغمبر(ص) روایت کرده است که: هر که امر به معروف و نهی از منکر کند خلیفه خدا و پیغمبر و قرآن است در زمین. [۳۹]

۵- شریک شدن در همه ثواب‌ها، از آثار امر به معروف و نهی از منکر است. [۴۰]

۶- کسب رضایت خدا؛ «… کاَنَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَوهِ وَ الزَّکَوهِ وَ کاَنَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا» [۴۱]

۷- فلاح و رستگاری؛ وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَْیرِْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمَْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. [۴۲]

۸- سلامتی دین و دنیا؛ امام علی(ع): مَنْ کَانَ فِیهِ ثَلَاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهُ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَأْتَمِرُ بِهِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یَنْتَهِی عَنْهُ… [۴۳]

۹- نصرت الهی؛ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَمَنْ نَصَرَهُمَا نَصَرَهُ اللَّهُ وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ. [۴۴]

۱۰- کم نشدن عمر و روزی؛ امام علی(ع): امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت از خصلتهای الهی هستند که نه مرگی را نزدیک می‏کنند و نه از رزقی می‏کاهند. [۴۵]

۱۱- ثواب فراوان؛ امام علی(ع): امر به معروف و نهی از منکر… ثواب را دو چندان می‏گردانند. [۴۶]

← آثار اجتماعی

۱- اجرای احکام اسلام؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَهٌ عَظِیمَهٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ [۴۷]

۲- برقراری عدالت اجتماعی با امر به معروف و نهی از منکر؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ.. تُرَدُّ الْمَظَالِمُ. [۴۸]

۳- با امر به معروف و نهی از منکر، زمین‌ها آباد می­‌شود؛ اِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ…. وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ. [۴۹]

۴- استواری نظام اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر است؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ…یَسْتَقِیمُ الْأَمْرُ [۵۰]

۵- امنیت؛ اِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ…. وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ… وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ. [۵۱]

۶- هر که امر به معروف کند مؤمنان را قدرتمند می­‌گرداند. [۵۲]

۷- هر که نهی از منکر کند، بینی فاسقان را بر خاک می­‌مالد. [۵۳]

۸- پاکیزگی کسب و کار؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ….وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ. [۵۴]

علل مهجوریت و ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱- ترس از مرگ و یا به خطر افتادن منافع دنیوی.

۲- حیا و خجالت، بی­‌تفاوتی.

۳- جهل و نادانی. [۵۵]

۴- طمع رسیدن به منافع مادی. [۵۶]

۵- ضعف و کوچکی نفس. [۵۷]

۶- بی‌تأثیر دانستن امر به معروف و نهی از منکر.

۷- ترک وظیفه به گمان خود سازی. [۵۸]

پیامد های ترک امر به معروف و نهی از منکر

سستی نمودن از امر به معروف و نهی از منکر، و جلوگیری ننمودن از ظلم ستمکاران، نه تنها حلم نیست بلکه خمودی است که از ملکات رذیله به شمار می‌رود. [۵۹]

← آثار فردی ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱- بی­‌تفاوتی به دین و ضعف ایمان؛ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کُلُّ مَنْ لَمْ یُحِبَّ عَلَی الدِّینِ وَ لَمْ یُبْغِضْ عَلَی الدِّینِ فَلَا دِینَ لَه‏. [۶۰]

۲-همان‌گونه که عامل به این فریضه در ثواب شریک است، تارک آن نیز در گناه آن شرکت دارد؛ قال امام صادق(ع): من له جار و یعمل بالمعاصی فلم ینهه فهو شریکه. [۶۱]

۳- محرومیت از سعادت و حیات معنوی؛ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ تَرَکَ إِنْکَارَ الْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ بَیْنَ الْأَحْیَاءِ فِی کَلَامٍ هَذَا خِتَامُهُ. [۶۲]

۴- دشمن خدا بودن؛ پیامبر اکرم(ص): به راستی خداوند دشمن می دارد مومن ناتوانی را که دین ندارد. به آن حضرت عرض کردند: مؤمن ناتوانی را که دین ندارد، کیست؟ فرمود: کسی که نهی از منکر نکند. [۶۳]

← آثار اجتماعی ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱- شیوع مفاسد اجتماعی و تبدیل منکر به معروف؛ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ الْمَعْصِیَهَ إِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تَضُرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَهً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتْ بِالْعَامَّهِ. [۶۴]

۲- فراموشی خوبی‌ها و تسلط اشرار؛ امام عَلِیٍّ ع قَالَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلِّیَ اللَّهُ أُمُورَکُمْ شِرَارَکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ دُعَاؤُکُمْ. [۶۵]

۳- عقوبت الهی؛ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: هر گاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند، بایستی آماده عذاب خداوند متعال باشد. [۶۶]

۴- از بین رفتن برکت در زندگی؛ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ. [۶۷]

۵- پیکار با خدا؛ پیامبر -صلّی اللَّه علیه و آله-: «وقتی امتم امر به معروف و نهی از منکر را به هم سپرند باید آماده جنگی با خداوند متعال باشند. [۶۸]

پانویس

۱.         ↑ قاموس قرآن‏، ج‏۱، ص۱۱۰.

۲.         ↑ مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر الرافعی، ص۲۲.

۳.         ↑ العین، ج‌۸، ص۲۹۸.

۴.         ↑ قاموس، ج‏۷، ص۱۱۷.

۵.         ↑ فرهنگ ابجدی(عربی – فارسی)،ص۸۷۴.

۶.         ↑ فرهنگ ابجدی(عربی – فارسی)، ص۹۶.

۷.         ↑ مفردات راغب، ج‏۲، ص۵۸۷.

۸.         ↑ ترجمه مفردات، ج‏۴، ص۳۹۷.

۹.         ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۴.

۱۰.       ↑ دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۷۰.

۱۱.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۲۶۳.

۱۲.       ↑ علم اخلاق اسلامی (ترجمه کتاب جامع السعادات)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۲، ص۳۳۰.

۱۳.       ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۴.

۱۴.       ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۰.

۱۵.       ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۹۹.

۱۶.       ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۱۲.

۱۷.       ↑ ارشاد القلوب، ص۱۸۱.

۱۸.       ↑ ثواب الاعمال، ص۱۶۰.

۱۹.       ↑ ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، ص۱۹۳.

۲۰.       ↑ شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ص۱۰۲، ح۱۹۷۷.

۲۱.       ↑ ترجمه و تبین شرح لمعه، ج۵، ص۷۱.

۲۲.       ↑ شرایع الاسلام، ج۱-۲، ص۳۴۰.

۲۳.       ↑ تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۳.

۲۴.       ↑ دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۹۶.

۲۵.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۳۹.

۲۶.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۵۰-۵۵.

۲۷.       ↑ امر به معروف ونهی از منکر، ص۱۱۵-۱۲۳.

۲۸.       ↑ دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۷۰.

۲۹.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۷۰-۷۶.

۳۰.       ↑ معراج السعاده، ص۴۱۳.

۳۱.       ↑ صف/سوره۶۱، آیه۲-۳.

۳۲.       ↑ بحارالأنوار، ج۷۴، ص۲۱۲.

۳۳.       ↑ وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۱۰.

۳۴.       ↑ آداب معاشرت، ص۵۶-۶۴.

۳۵.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۷۳-۱۹۴.

۳۶.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص ۱۳۳.

۳۷.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۳۳.

۳۸.       ↑ نهج الفصاحه ص۴۶۸.

۳۹.       ↑ مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۱۷۹.

۴۰.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۴.

۴۱.       ↑ مریم/سوره۱۹، آیه۵۵.

۴۲.       ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۴.

۴۳.       ↑ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص۳۳۱.

۴۴.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۴۶.

۴۵.       ↑ الحکم الزاهره با ترجمه انصاری‏، ص۳۵۶.

۴۶.       ↑ شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم،ج‏۲، ص۶۱۱.

۴۷.       ↑ اصول کافی، ج۵، ص۵۵.

۴۸.       ↑ اصول کافی، ج۵، ص۵۵.

۴۹.       ↑ تحف العقول، ص۲۳۸.

۵۰.       ↑ تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۸۰.

۵۱.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۱۹.

۵۲.       ↑ شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ج‏۵، ص۲۵۹.

۵۳.       ↑ شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ج‏۵، ص۲۵۹.

۵۴.       ↑ تحف‏العقول، ص۲۳۸.

۵۵.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۵۶-۱۶۴.

۵۶.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۷۹.

۵۷.       ↑ معراج السعاده، ص۴۰۵.

۵۸.       ↑ امر به معروف و نهی از منکر، ص۷۵-۸۱.

۵۹.       ↑ شرح حدیث جنود عقل و جهل‏، ص۳۶۸.

۶۰.       ↑ اصول کافی، ج۲، ص۱۲۷.

۶۱.       ↑ إرشاد القلوب، ج۲، ص۱۸۳.

۶۲.       ↑ تهذیب‌الأحکام، ج۶، ص۱۸۱.

۶۳.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۲.

۶۴.       ↑ بحارالأنوار، ج۹۷، ص۷۴.

۶۵.       ↑ مستدرک‌الوسائل، ج۱۲، ص۱۷۹.

۶۶.       ↑ پاداش نیکی‏ها و کیفر گناهان، ص۶۴۹.

۶۷.       ↑ وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۳.

۶۸.       ↑ پیام پیامبر، ص۳۴۷.

منبع: ویکی فقه